ΤΑ ΝΕΑ ΑΥΤΟΝΟΗΤΑ

Όταν καμιά φορά τυχαίνει να αξιολογούμε και να αναλύουμε συμπεριφορές και καταστάσεις, πολύ συχνά συμβαίνει να ξεχνούμε να αναστοχαστούμε πάνω στο είδος των συλλογισμών και επιχειρημάτων που επιστρατεύουμε γι’ αυτή τη δουλειά, διότι, εφ’ όσον δεν καταπατούμε τους νόμους της Λογικής, θεωρούμε δεδομένο πως ό,τι εκφράζουμε, αυτόματα νομιμοποιείται από το κύρος και την αδιαμφισβήτητη Αλήθεια που κομίζει ο «κοινός νους» και η «κοινή λογική». Αυτή η βεβαιότητα δεν κατεβαίνει βέβαια από τον ουρανό, αλλά ενισχύεται και παγιώνεται από τη διαπίστωση ότι και οι περισσότεροι από τους πλησίον μας διαθέτουν το ίδιο οπλοστάσιο κοινών αληθειών, οπότε βάσει της αρχής της πλειοψηφίας συμπεραίνουμε ότι δεν μπορεί παρά κι εμείς να έχουμε δίκαιο στον τρόπο που κατανοούμε και ερμηνεύουμε τα πράγματα.

Το «Αυτονόητο» όμως εμπεριέχει παγίδες, με την έννοια ότι δεν εκφράζει αμετάκλητες και αιώνιες Αλήθειες αλλά μόνον τις τρέχουσες, οι οποίες και αποτελούν τους κοινούς τόπους της συγκεκριμένης εποχής με τις ιδιαίτερες κοινωνικο-πολιτικές συνιστώσες. Οι τρόποι σκέψης, οι ιδέες, οι νοοτροπίες οι αξίες, η ηθική, ακόμη και το τι νοείται ως ορθολογικό έχουν ιστορική και όχι υπερ-ιστορική ή υπερ-τοπική ισχύ και υπόσταση.

Η εποχή μας, που εν πολλοίς χαρακτηρίζεται ως Μετανεωτερική, έχει την αξιοζήλευτη ιδιαιτερότητα να μας καθιστά μάρτυρες ενός νέου τρόπου σκέψης που άρχισε να εξυφαίνεται και να εγκαθίσταται σχετικά πρόσφατα, τις τελευταίες μόλις δεκαετίες, και που παλεύει ν’ αντικαταστήσει έναν προηγούμενο τρόπο σκέψης, γέννημα και θρέμμα της Νεωτερικότητας, μιας εποχής δηλαδή που άρχισε χοντρικά με τον Διαφωτισμό και συνεχίστηκε μέχρι, ας πούμε, τον δεύτερο μεγάλο πόλεμο. Μιας και οι κοινωνίες βρίσκονται στο μεταίχμιο σημαντικών αλλαγών, είναι ενδιαφέρον να εντοπίσουμε τους χώρους όπου ο καινούργιος τρόπος σκέψης φαίνεται να κερδίζει έδαφος.

Ένας τέτοιος χώρος σχετίζεται με την μετάθεση υπαιτιοτήτων και αρμοδιοτήτων από την κοινωνία στο άτομο, δηλαδή, με την βαθμιαία υποβάθμιση στις συνειδήσεις, της δυνατότητας που έχει ο κοινωνικο-πολιτικός παράγοντας να καθορίζει τις ατομικές διαδρομές και συμπεριφορές. Προς τούτο, ας δώσω δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Το ΠΡΩΤΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ, που σχετίζεται με την μεταβίβαση υπαιτιοτήτων και ενοχών, αφορά στην πρόσληψη της φτώχειας και του φτωχού. Τόσο στην Ελληνική όσο και στην πρόσφατη Ευρωπαϊκή πολιτική σκέψη η φτώχεια αποτελούσε δυσάρεστο κοινωνικό φαινόμενο, επειδή αντανακλούσε την αποτυχία της κοινωνίας να εξασφαλίζει όχι μόνο ίσες ευκαιρίες αλλά και ίσα αποτελέσματα στα μέλη της. Εξ ου και η εγκαθίδρυση στην μεταπολεμική Ευρώπη του κοινωνικού κράτους πρόνοιας, του αναδιανεμητικού ασφαλιστικού συστήματος αλλά και της υψηλής φορολογίας των φυσικών προσώπων, τρόποι με τους οποίους η κοινωνία συναινούσε στη μεταφορά πόρων από τους ισχυρότερους προς τους οικονομικά ασθενέστερους.

Σύμφωνα όμως με το νέο «Αυτονόητο», δεν είναι οι κοινωνίες υπεύθυνες για την φτώχεια που παράγουν, αλλά τα ίδια τα άτομα. Οι κοινωνίες τώρα δεν υποχρεούνται να παρέχουν ίσα αποτελέσματα, αλλά μόνον ίσες ευκαιρίες. Η ευθύνη για το αν κάποιος, που γεννήθηκε στο Harlem δεν κατάφερε να γίνει κάτι εξ ίσου σπουδαίο με αυτόν που γεννήθηκε στο Beverly Hills, εφ’ όσον αμφότεροι έχουν πρόσβαση στη ίδια εκπαίδευση, δεν αποδίδεται πλέον στην ύπαρξη του Harlem αλλά στην ανικανότητα του ιδίου και μόνον ατόμου.

Το ΔΕΥΤΕΡΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ που σχετίζεται με τη μετάθεση αρμοδιοτήτων, αφορά στην υπερβολική έμφαση που αποδίδεται εσχάτως στη δύναμη του νου και την ατομική θέληση, σαν τις κυρίαρχες συνιστώσες για την επίτευξη στόχων, επίλυση προβλημάτων έως και τον τηλεπαθητικό επηρεασμό εκβάσεων προς μία συγκεκριμένη κατεύθυνση. Η τρέχουσα κουλτούρα με το να βρίθει από προτρεπτικά συνθήματα, όπως «Μπορείς να...», δημιουργεί την ψευδαίσθηση μιας έωλης τελικά παντοδυναμίας στα άτομα, απαιτεί δυσανάλογη ανάληψη ευθυνών από αυτά, ευθύνες που προηγουμένως αποδίδονταν στην κοινωνία, τα εξατομικεύει, τα αποκόβει από τον κοινωνικό ιστό, και έχει σαν αποτέλεσμα την απενοχοποίηση των δημόσιων πολιτικών για τις κοινωνικές επιπτώσεις που επιφέρουν, την παράκαμψη της Πολιτικής και τη διατήρηση του status quo.

Τα προηγούμενα παραδείγματα, πέρα από το κοινωνικό τους περιεχόμενο, δείχνουν ότι ο εκάστοτε τρόπος σκέψης που κυριαρχεί, ούτε αναλλοίωτος είναι, ούτε αποτελεί θέσφατο, αλλά είναι προϊόν συγκεκριμένων συνθηκών, ίσως και οικονομικών ή συγκεκριμένων τρόπων παραγωγής, όπως θα έλεγε και ο θείος Κάρολος.