Περί της Δυναμικής των Αλλαγών

Αν βλέπεις το ίδιο πράγμα πολλές φορές μπροστά σου, όσο περίεργο κι αν είναι, κάποια στιγμή παύεις να το εξετάζεις και ν’ αναρωτιέσαι γιατί έτσι κι όχι αλλιώς. Μπορεί στην αρχή να εκπλαγείς ή ακόμα και να ενοχληθείς, να το αναθεματίσεις ή να το καλωσορίσεις, αλλά, πού θα πάει, στο τέλος θα το συνηθίσεις και θα το βάλεις κι αυτό στο καλάθι με τα κοινά και τετριμμένα. Με τη συνήθεια το μάτι αδρανεί και δεν προσέχει, το καινούργιο γίνεται παλιό κι έτσι αφήνει χώρο για να εγκατασταθεί το νέο καινούργιο. Η διαδοχή αυτή δεν είναι τίποτε άλλο από τον χρόνο που περνάει.

Η κοπέλα που κάθεται απέναντί μου στο μετρό δεν έχει τίποτε το ιδιαίτερο ώστε να της αφιερώσω κάτι παραπάνω από μια φευγαλέα ματιά. Το μάτι απομακρύνεται από πάνω της λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος, το μυαλό όμως, παραδόξως πως, φαίνεται να ακινητοποιείται σε μια μικρή, κοινή κοινότατη λεπτομέρεια, και συγκεκριμένα στα δύο σκουλαρίκια που φοράει στο καθένα απ’ τ’ αυτιά της. Περίεργο; Καθόλου. Παρατηρείται στον μισό τουλάχιστον γυναικείο πληθυσμό, ενώ στον ανδρικό το φαινόμενο είναι σαφώς λιγότερο εξαπλωμένο. Τα πολλαπλώς τρυπημένα αυτιά δεν αποτελούν πλέον παράδοξο, κι όμως έρχεται κάποια στιγμή από το πουθενά, που σε κάνει ν’ αναρωτιέσαι για τη γενεαλογία τους. Κι από κει ανάλογα με τα κέφια, κάνεις τις σκέψεις κομπολόι, τουλάχιστον μέχρι να έρθει η ώρα σου να κατέβεις.

Το σκουλαρίκι, από αρχαιοτάτων χρόνων αποτελεί ένα από τα αγαπημένα στολίδια των γυναικών. Το μαρτυρούν τόσο τα αιγυπτιακά όσο και τα μινωικά ευρήματα, κομψά και περίτεχνα, τα οποία μπορείτε κάλλιστα να θαυμάσετε στο αρχαιολογικό μουσείο του Ηρακλείου. Απ’ όσο ξέρω, για αιώνες τα σκουλαρίκια ήταν πάντα δυο. Και δεν θυμάμαι να είχα ποτέ παρατηρήσει σε πίνακες ή σε περιγραφές άλλων στα βιβλία, γυναικεία αυτιά με σκουλαρίκια περισσότερα του ενός. Το περίεργο λοιπόν, είναι ότι η μετάβαση αυτή, η τόσο απλή, από το ένα, που ήταν το σύνηθες, στα δύο, γεγονός που συντελέστηκε τα τελευταία μόνο χρόνια, πήρε ένα τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα. Πέρασαν αιώνες για το ένα να γίνουν δύο, ενώ ο πολλαπλασιασμός τους, από τα δύο σε τρία ή και περισσότερα στο κάθε αυτί, συνέβη σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα.

Χαρούμενη για τη μεγαλοφυή αυτή παρατήρηση, άφησα το μυαλό μου να πετάξει και σε άλλα παρόμοια φαινόμενα, ώστε να μαζέψω περισσότερο υλικό, ώστε κάποια συμπεράσματα να τα γενικεύσω. Θυμήθηκα, λοιπόν, ότι το ίδιο είχε συμβεί και με τα φορέματα. Ξεκινώντας από τον Μεσαίωνα και πέρα, με τα υφάσματα να καλύπτουν τα πόδια ως τον αστράγαλο και φτάνοντας μέχρι το σήμερα, βλέπουμε ότι ενώ το κόντυμα ακολουθούσε μια ομαλή ας πούμε πορεία μέσα στους αιώνες, με τον Πάγκαλο ακόμα να κρατάει μεζούρα και να μετράει, σταμάτησε κάπως απότομα κάπου κάτω, ή γύρω από το γόνατο, όπου και κόλλησε για καιρό. Για να περάσει η φούστα αυτά τα ελάχιστα εκατοστά που χωρίζουν το κάτω από το πάνω μέρος του γόνατου χρειάστηκαν ένας παγκόσμιος πόλεμος και ένας Μάης. Με την κοσμοϊστορική αυτή εξέλιξη ήταν πλέον θέμα χρόνου το μήκος της φούστας να ελαττώνεται με αυξανόμενο πλέον ρυθμό.

Αν σχηματοποιήσουμε τις μεταβολές αυτές στο χρόνο, βλέπουμε ότι τόσο ο αριθμός των ενωτίων, όσο και το μήκος των φορεμάτων ακολουθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα μια κίνηση αργή, κατόπιν σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα επέρχεται μια ξαφνική μεταβολή, (από το ένα σκουλαρίκι στα δύο, και από τη φούστα που ήταν κάτω από το γόνατο, να μετακινείται ακριβώς από πάνω), ενώ από κει και πέρα παρατηρούμε οι αλλαγές αυτές να επιταχύνονται.

Το συμπέρασμα αυτό δεν είναι ούτε πρωτότυπο, ούτε περίεργο, αν αναλογιστεί κανείς ότι το ίδιο περίπου συνέβη και για χιλιάδες άλλα πράγματα κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Το περίεργο είναι ότι ο ρυθμός αυτός των αλλαγών αποτυπώθηκε σε δυο τόσο περιθωριακά και ασήμαντα φαινόμενα, σαν να είχε κάποια τέλος πάντων αιτιώδη σχέση η τεχνολογική επανάσταση με τον διπλασιασμό των ενωτίων ή το κόντυμα της φούστας. Κατά τα φαινόμενα όμως είχε και παραείχε.

Ο σταθμός που επρόκειτο να κατέβω αργούσε ακόμα, έτσι είχα το χρόνο να κάνω κι άλλη μια σκέψη, σχετικά με τη δυναμική των αλλαγών, και ειδικά για τις περιόδους των απότομων αλλαγών στις νοοτροπίες και συμπεριφορές των κοινωνιών. Μοιραία θα καταφύγω σε αναλογίες, τις οποίες θα δανειστώ από τη φυσική.

Σε ένα φυσικό σύστημα, π.χ. ένα υγρό, όταν ελαττώνουμε σταδιακά μια εξωτερική παράμετρο, π.χ. τη θερμοκρασία, το σύστημα κρυώνει αναλόγως με κάποιο νόμο, αλλά παραμένει ακόμα στην υγρή κατάσταση. Κάποια στιγμή όμως, φτάνουμε σε μια θερμοκρασία, όπου μια ελαχιστότατη μεταβολή της μετατρέπει το σύστημα από υγρό σε στερεό. Αν το υγρό είναι νερό τότε η θερμοκρασία αυτή είναι οι μηδέν βαθμοί Κελσίου. Η μεταβολή αυτή ονομάζεται μεταβολή φάσης και είναι από τα πιο ενδιαφέροντα φαινόμενα της φυσικής. Το ίδιο συμβαίνει και με τη μαγνήτιση. Δηλαδή οι ποιοτικές μεταβολές από τη μια φάση στην άλλη δεν γίνονται σταδιακά, αλλά απότομα. Επίσης, αν πάρουμε ένα σωρό με άμμο, στον οποίο συνεχίζουμε να προσθέτουμε κόκκους, θα έρθει κάποια στιγμή που ένας και μόνον κόκκος θα καταστρέψει το σωρό.

Αυτές οι ποιοτικές ομοιότητες ανάμεσα στα φυσικά συστήματα και τις κοινωνικές συμπεριφορές παρέσυραν αρκετούς κοινωνιολόγους του περασμένου 19ο αιώνα, και συγκεκριμένα, τους εκπροσώπους του λογικού θετικισμού, στο να προσπαθήσουν να εφαρμόσουν και στην κοινωνία τους νόμους της φύσης. Φυσικά κάτι τέτοιο δεν είναι δυνατόν.

Λίγο πριν κατέβω, μου πέρασε σαν αστραπή απ’ το μυαλό ο τίτλος μιας συλλογής διηγημάτων του Σωτήρη Δημητρίου: «Η βραδυπορία του καλού». Για δες, σκέφτηκα, πόσο αργεί να έρθει το καλό και πόσο γρήγορα συμβαίνει το κακό! Γιατί λοιπόν το ένα να διέπεται από διαφορετική δυναμική απ’ ότι το άλλο, μιας και τα δυο, με το να αποτελούν τα δυο μέλη ενός αντιθετικού συνόλου, κανονικά θα έπρεπε να είχαν και τον ίδιο ρυθμό εμφάνισης και εξαφάνισης; Έλα μου ντε;

Αυτό το ερώτημα όμως, απ’ ότι φαίνεται θα το βασανίσω σε κάποια άλλη διαδρομή.