Ο Μετασχηματισμός του Κράτους Πρόνοιας

Το ότι το κοινωνικό κράτος τις τελευταίες δεκαετίες υπέστη σοβαρή αποσάθρωση δεν είναι κάτι που ακούγεται για πρώτη φορά. Ήδη από τη δεκαετία το ’70 οι δημόσιες πολιτικές μπήκαν στο στόχαστρο, μιας και αντιβαίνανε στο κυρίαρχο δόγμα της εποχής περί ανταποδοτικότητας και κερδοφορίας με αυστηρά οικονομικά κριτήρια. Ο δημόσιος τομέας θα έπρεπε να λειτουργεί όπως και ο ιδιωτικός, δηλαδή να φέρνει κέρδη. Αλλά, το δημόσιο δεν είναι φτιαγμένο να λειτουργεί με κέρδη, αλλά να εξυπηρετεί ανάγκες που ακριβώς λόγω μικρής ή καθόλου κερδοφορίας δεν ελκύουν ιδιώτες. Γι αυτό και κατείχε επιχειρήσεις που παρείχαν τα λεγόμενα δημόσια αγαθά, όπως παιδεία, υγεία, σύνταξη, επιδόματα ανεργίας, αλλά και μεταφορές και τηλεπικοινωνίες. Τις άγονες γραμμές και τα άγονα λιμάνια κάποιος θα έπρεπε να τα εξυπηρετεί.

Στα χρόνια όμως που μεσολάβησαν υπήρξε αλλαγή στον τρόπο που το κράτος άρχισε να αντιλαμβάνεται τον κοινωνικό του ρόλο. Όχι πλέον σαν μέσο επανόρθωσης των ενδογενών αδικιών του καπιταλισμού, αλλά σαν μέρος του προβλήματος που σε πρότερες εποχές θα όφειλε να λύσει. Το κοινωνικό κράτος λοιπόν ήταν το πρόβλημα και σαν τέτοιο θα έπρεπε να το ξεφορτωθεί.

Το ξεφόρτωμα ήταν πιο εύκολο να πραγματοποιηθεί αν η κοινωνική πρόνοια έπαυε να νοείται σαν καθολικό Δικαίωμα, αλλά σαν εξατομικευμένη Παροχή, σαν Αναπλήρωση ή σαν Φιλανθρωπία. Σαν Δικαίωμα υπήρχε καθολική πρόσβαση σ’ αυτό από όλους τους πολίτες, ενώ σαν Παροχή η πρόσβαση γίνεται εφικτή από ορισμένη μερίδα του πληθυσμού και μόνον εφ’ όσον πληρούνται κάποιες αυστηρές προϋποθέσεις.

Το Δικαίωμα είναι δικαίωμα, (μπορεί ασφαλώς να γίνεται και κατάχρηση αυτού, όπως και έγινε στο παρελθόν), ενώ η φιλανθρωπία είναι ευκαιριακή και ταπεινωτική και στιγματίζει αυτόν που την δέχεται. Οι άνεργοι στην Αμερική για παράδειγμα, για να μπορέσουν να πάρουν την πενιχρή κρατική οικονομική ενίσχυση θα πρέπει πρώτα να έχουν ψάξει και να έχουν βρει οποιαδήποτε εργασία ανεξάρτητα από το είδος της και το ύψος της αμοιβής. Αυτό δεν θα συνέβαινε αν δεν υπήρχε η προκατάληψη ότι οι φτωχοί είναι κατά κύριο λόγο τεμπέληδες και χαραμοφάηδες. Για όσους γνωρίζουν, η αντίστοιχη νομοθετική πράξη «Personal Responsibility and Work Opportunity Act» που θεσμοθετήθηκε το 1996 από τον Clinton, ήταν στο ίδιο μήκος κύματος με τον Νόμο για τους Νεόπτωχους, «New Poor Law», του 1834, οι παροχές του οποίου έχουν ανάγλυφα περιγραφεί στον Oliver Twist. Ο εν λόγω νόμος ανάγκαζε τους ενδεείς και άνεργους να διαλέξουν είτε ανάμεσα σε μια οποιαδήποτε δουλειά, είτε να καταλήξουν ταπεινωμένοι στις σκληρές συνθήκες του πτωχοκομείου. Οι δε παροχές και τότε, αλλά και τώρα έχουν ζυγιστεί έτσι ώστε η πιο σκληρή δουλειά να είναι προτιμότερη από την κρατική βοήθεια.

Ώστε με τον τρόπο αυτό το κράτος να μπορεί πλέον να υπερηφανεύεται ότι έχει πετύχει μηδενική σχεδόν ανεργία.

Για τα επόμενα 150 χρόνια, μέχρι την μεταπολεμική ολοκλήρωση του κράτους πρόνοιας προωθήθηκαν διάφορες μεταρρυθμίσεις με στόχο να εξοβελιστούν τέτοιες μειωτικές για το άτομο πρακτικές, που έμοιαζαν περισσότερο με τιμωρία παρά με προστασία.

Στα καθ’ ημάς, είναι σημαντικό να τονιστεί η αλλαγή νοοτροπίας απέναντι στους άνεργους και φτωχούς μέσα σε μια μόνο γενιά, με την έννοια ότι λίγοι διαισθάνονται πλέον τον μειωτικό και τιμωρητικό χαρακτήρα των νεων βοηθημάτων. Απεναντίας αδυνατούν να φανταστούν τη διαφορά από το Δικαίωμα. Κι εδώ, όπως το έχω επισημάνει πολλές φορές βλέπουμε την αντικατάσταση της έννοιας της «Προστασίας από το Κράτος», από την έννοια της «Ατομικής Υπευθυνότητας».

Έτσι λοιπόν, νέοι όροι, όπως Επίδομα Κοινωνικής Αλληλεγγύης, ΕΚΑΣ, Ταμείο Φτώχειας κλπ που έχουν παρεισφρήσει τα τελευταία χρόνια στο δημόσιο λεξιλόγιο, δεν περιγράφουν παρά τη νέα μορφή του νεοφιλελεύθερου Κράτους Πρόνοιας που ενσωματώνει όλα τα χαρακτηριστικά που περιέγραψα παρά πάνω.