Η εξέγερση ως emergent φαινόμενο

Θέλοντας να το ερμηνεύσουν, πολλοί απέδωσαν το πρόσφατο εξεγερσιακό φαινόμενο της κοντινής μας Ανατολής, στην εξάπλωση του facebook και του twitter, ενώ άλλοι τόσοι έσπευσαν να τα αποσυνδέσουν από το γεγονός και να τα υποβαθμίσουν.

Όσο παράλογο είναι να θεωρήσεις ότι οι αλλεπάλληλες εξεγέρσεις οφείλονταν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, άλλο τόσο παράλογο είναι να πεις ότι δεν έπαιξαν και κάποιον μεγάλο ρόλο.

Η τεχνολογία χωρίς να είναι η αιτία, εν τούτοις, πάντα έπαιζε σημαίνοντα και καταλυτικό ρόλο σε κοσμοϊστορικές αλλαγές. Για παράδειγμα, αν δεν ήταν τέτοια η εξέλιξη της πληροφορικής, των τηλεπικοινωνιών και των μεταφορών, ώστε τα στελέχη των επιχειρήσεων να μπορούν να συνεννοούνται μεταξύ τους και να αποφασίζουν, αν και διασκορπισμένα σε διάφορα μέρη του κόσμου, ή να διοικούν διαμελισμένες επιχειρήσεις, με την παραγωγή στο ένα μέρος του χάρτη και το management στο άλλο, η παγκοσμιοποίηση με τη σημερινή της μορφή δεν θα ήταν δυνατόν να επιτευχθεί, ούτε και να έχει ως κατάληξη σε πολλά μέρη του κόσμου την εμμένουσα ή διογκούμενη ανεργία και τη συμπίεση μισθών.

Επίσης, αν δεν είχε αυξηθεί τόσο πολύ η υπολογιστική δύναμη, ώστε να παίρνονται μεγαλύτερα χρηματοπιστωτικά ρίσκα, εξ αιτίας της ανάπτυξης περίπλοκων μαθηματικών μοντέλων τα οποία ενέπνεαν υπέρ του δέοντος εμπιστοσύνη στους χρηματιστές και τους τραπεζίτες, πιθανόν η χρηματιστηριακή φούσκα που βιώσαμε να μην ήταν αυτής της έκτασης και βάθους.

Εν πάσει περιπτώσει χωρίς την ανάπτυξη της πληροφορικής τεχνολογίας, ο καπιταλισμός που ξέρουμε δεν θα είχε αυτή τη μορφή.

Το facebook, για να γυρίσουμε στις μεγάλες εξεγέρσεις της Τυνησίας, Αιγύπτου και Λιβύης, απ’ όσο γνωρίζουμε λειτούργησε σαν ο εκτελεστικός βραχίονας ενός σχεδίου που κυοφορείτο από καιρό, αλλά δεν έβρισκε τον τρόπο να υλοποιηθεί. Ενώ λοιπόν το σχέδιο αυτό προϋπήρχε, στο μυαλό του καθενός χωριστά και όχι κεντρικά, δεν υπαγορευόταν δηλαδή από κάποιο πολιτικό κέντρο, εν τούτοις μέσω αυτού του εργαλείου έγινε δυνατό όλα αυτά τα ατομικά σχέδια να συνταυτισθούν, να συγχρονιστούν, να συμπέσουν χωρικά και χρονικά και να καταφέρουν την αλλαγή φάσης του πολιτικού σκηνικού, δηλαδή την εκκωφαντική ανατροπή.

Τα συγκεκριμένα social media αποτελούν εξελιγμένη μορφή της παλιάς τεχνικής του «από στόμα σε στόμα». Εξελιγμένη, όσον αφορά την ταχύτητα μετάδοσης μιας πληροφορίας, της ακρίβεια μετάδοσης, και της εμβέλειας αυτής. Η «από στόμα σε στόμα» μετάδοση επ’ ουδενί θα μπορούσε να φτάσει στις δεκάδες ή εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπων που θα έμελλε να αποτελέσουν την κρίσιμη μάζα της ανατροπής. Τα ηλεκτρονικά δίκτυα είναι σαφώς αποτελεσματικότερα, όχι τόσο ο καθένας κόμβος από μόνος του, ο οποίος θα μπορούσε κατά κάποιο τρόπο να παρομοιαστεί και με το «στόμα», αλλά οι μεγάλοι κόμβοι «hubs», οι οποίοι και συγκεντρώνουν πολύ μεγάλο αριθμό συνδέσεων. Τέτοιοι κόμβοι ξεχώρισαν τόσο στην Τυνησία, της Lina για παράδειγμα, όσο και στην Αίγυπτο, του sandmonkey, και δεν είναι τυχαίο, που οι κάτοχοί τους, όχι χωρίς να το αξίζουν, έγιναν κάτι σαν οι σταρ των αντίστοιχων εξεγέρσεων.

Πολλοί χαρακτήρισαν τις εξεγέρσεις αυτές leaderless και πιστεύω ότι αυτό είναι το όνομα με το οποίο θα μείνουν και στην ιστορία. Πώς όμως κατέστη αυτό δυνατό; Να συντονιστούν δηλαδή τόσοι πολλοί άνθρωποι και να επιτύχουν αυτό το τόσο ανέλπιστο και μοναδικό στο χώρο και χρόνο αποτέλεσμα;

Το μυαλό πάει αμέσως στη θεωρία της αυτό-οργάνωσης, όχι την πολιτική, αλλά των συστημάτων. Σύμφωνα με τον ορισμό, αυτο-οργάνωση είναι η διαδικασία κατά την οποία έχουμε την εμφάνιση ενός σχήματος ή μιας δομής χωρίς την ύπαρξη μιας κεντρικής εξουσίας ή ενός κεντρικού σχεδιασμού, μόνο και μόνο από τις τοπικές, γειτονικές αλληλεπιδράσεις σε ένα κατώτερο ιεραρχικά επίπεδο, το οποίο καθόλου δεν ομοιάζει με αυτό που τελικά προκύπτει. Γιαυτό και πήρε το όνομα emergent, σαν κάτι δηλαδή το οποίο αναδύεται από το πουθενά, και το οποίο αποτέλεσμα εμπεριέχει, θα έλεγα, τον θαυμασμό!

Η έννοια της αυτο-οργάνωσης είναι παρούσα σε όλα τα βιολογικά συστήματα. Η ζωή για παράδειγμα, είναι ένα αναδυόμενο φαινόμενο, απ’ όλες εκείνες τις χιλιάδες μυριάδες χημικές αντιδράσεις που συντονίζονται βλέποντας μόνο η μια την άλλη στη γειτονιά τους, και οι οποίες κουρδίζουν με τόση μεγάλη ακρίβεια το ρολόι της ζωής.

Είναι παρούσα επίσης στον τρόπο που ξεπετάγονται οι πόλεις, από το ακάματο πήγαιν’ έλα χιλιάδων ανθρώπων, εντελώς άγνωστων μεταξύ τους, στον τρόπο που τα πουλιά φτιάχνουν τα σμήνη για να ταξιδεύσουν, στον τρόπο που αναδύεται μια συγκεκριμένη γλώσσα από τους ακατάστατους και αυθαίρετους ήχους και μουρμουρητά του καθενός, κ.ο.κ.

Η κοινωνία είναι κι αυτή ένα τέτοιο πολύπλοκο σύστημα, αποτελούμενο από ένα πολύ μεγάλο αριθμό δρώντων υποκειμένων, τα οποία αλληλεπιδρούν σε τοπικό επίπεδο είτε θετικά, όταν διαχέουν μια πληροφορία, είτε αρνητικά όταν την παρακρατούν. Και πληροφορία είναι οτιδήποτε κρυσταλλώνεται τελικά στα λεγόμενα μακροσκοπικά κοινωνικά, πολιτικά, οικονομικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά του δεδομένου συνόλου.

Η τεχνολογία λοιπόν ενώ δεν είναι προφανώς η γενεσιουργός αιτία των κοινωνικών κινημάτων, εν τούτοις βάζει τη σφραγίδα της, ώστε αυτά στον 21^ο αιώνα να παίρνουν διαφορετικά χαρακτηριστικά από τα κινήματα του 20^ου, δηλαδή να είναι περισσότερο οριζόντια παρά κάθετα, αποκεντρωμένα, παρά ιεραρχικά, από τα κάτω (grassroots), παρά οργανωμένα από τα πάνω.

Φαντάζομαι τώρα ότι οι χρήστες του facebook και των συγγενών δικτύων θα έχουν συνειδητοποιήσει τη μεγάλη δύναμη την οποία διαθέτουν, και πράγματι είναι μεγάλο το κατόρθωμα το να περάσει κανείς αυθημερόν από την καλλιέργεια των εικονικών αγρών στις κάθε λογής virtual φάρμες, στην καλλιέργεια επιτυχημένων και real επαναστάσεων...