Και γιατί η ανισότητα ν' αποτελεί κοινωνικό πρόβλημα;

Το θεμα της ανισότητας στον καπιταλισμό ουδέποτε απασχόλησε στα σοβαρά τους policy makers, κι αν τους απασχολούσε βρισκόταν πάντα σε μια υποδεέστερη τέταρτη ή πέμπτη θέση, για λόγους face lifting πιο πολύ, παρά ουσίας. Άλλωστε η ανισότητα αποτελεί την πεμπτουσία της νεοφιλελεύθερης ιδεολογικής σχολής είτε ως στόχος είτε ως αποτέλεσμα. Ως στόχος, διότι σύμφωνα με αυτήν, αποτελεί την κινητήριο δύναμη της ανθρώπινης προσπάθειας και ευφερετικότητας στον αγώνα της κοινωνικής κινητικότητας και του πλουτισμού, και ως αποτέλεσμα, λόγω της φύσης του κεφαλαίου να συγκεντρώνεται σε όλο και λιγότερα χέρια.

Επιπλέον, ο καπιταλισμός ειδικά στις τελευταίες δεκαετίες του ξεσαλώματος φρόντιζε συνάμα να χτίζει και τ' άλλοθί του, αφ' ενος φυσικοποιώντας την, με το να αποδίδει την άνιση κατανομή του πλούτου στην άνιση κατανομή των χαρισμάτων από το χέρι ενός άδικου θεού, και αφ' ετέρου λανσάροντας ευφάνταστες θεωρίες του τύπου “trickling down”, σύμφωνα με την οποία μπορεί το χρήμα να πηγαίνει προς τους πάνω, αλλά κάτι περισσεύει και για τους κάτω ώστε να μένουν ευχαριστημένοι δοξάζοντες.

Το πρώτο βιβλίο στην αρχική περίοδο της κρίσης-συγκεκριμένα εκδόθηκε το 2009-, που ασχολήθηκε σοβαρά με την ανισότητα και τις κοινωνικές της επιπτώσεις ήταν το “Spirit Level: Why More Equal Societies Almost Always Do Better” των επιδημιολόγων Richard G. Wilkinson και Kate Pickett.

Το ρεζουμέ του βιβλίου, όπως δίνεται μέσα από πληθώρα στατιστικών στοιχείων είναι ότι στις αναπτυγμένες κοινωνίες υπάρχει ένα εντυπωσιακό κοντράστ ανάμεσα στην υλική ευημερία και την κοινωνική αποτυχία, η οποία αποτυπώνεται στην αυξημένη εγκληματικότητα, στα ναρκωτικά, στα ψυχικά νοσήματα, στη χειροτέρευση των επιπέδων περίθαλψης και παιδείας, και διαφόρων άλλων κοινωνικών δεικτών.

Οι ερευνητές συνέλεξαν στοιχεία κοινωνικής ευημερίας από τις 23 πλέον πλούσιες χώρες του κόσμου με πληθυσμό μεγαλύτερο των 3 εκατομμυρίων και τα συνέκριναν με το βαθμό ανισοκατανομής του εισοδήματος. Το αποτέλεσμα φαίνεται με εύγλωττο τρόπο στο παρακάτω διάγραμμα, όπου η χειροτέρευση των κοινωνικών δεικτών αυξάνεται γραμμικά με την ανισοκατανομή του εισοδήματος. Παρατηρούμε ότι η Ελλάδα εντοπίζεται στην περιοχή της μεγάλης ανισοκατανομής, ήδη πριν από την έναρξη της κρίσης, μαζί με την Ιταλία και Ιρλανδία. Η Πορτογαλία βρίσκεται σε ακόμα χειρότερη θέση. Το ότι οι χώρες αυτές βίωσαν την κρίση με τον πλέον οδυνηρό τρόπο ίσως να εξηγείται και έτσι. Για το Ηνωμένο Βασίλειο και τις ΗΠΑ δεν χρειάζεται να σχολιάσουμε ιδιαίτερα.

Το βιβλίο συνδέει με αδιαμφισβήτητο τρόπο την κοινωνική ευημερία σε μια χώρα με το βαθμό ισοκατανομής του εισοδήματος, αλλά δεν διερευνά τις αιτιακής σχέσεις και τη φύση αυτών. Πάντως, την περίοδο που εκδόθηκε ήταν σαν να χτυπούσε το πρώτο καμπανάκι.

Το δεύτερο ακούστηκε το 2012, την περίοδο των αραβικών εξεγέρσεων και του κινήματος Occupy με την έκδοση του βιβλίου του Joseph Stiglitz, “The Price of Inequality”. O Stiglitz, αντιθέτως, πιάνει το θέμα από πολιτική σκοπιά, περιγράφει και διερευνά τους μηχανισμούς, που επέτρεψαν τη γιγάντωση ενός παρασιτικού 1%, το οποίο όμως λόγω της οικονομικής του ισχύος, αποκτά και πολιτική, μέσω των άπειρων χρηματοδοτικών του ικανοτήτων ώστε να μανιπουλάρει τα εκλογικά αποτελέσματα, τις αποφάσεις του Κονγκρέσου και της Γερουσίας, καθώς και τις δικαστικές. Το βιβλίο αποκτά μεγάλη απήχηση, και πολλές από τις αναφορές του συμπυκνώνονται στα αιτήματα των πανταχού εξεγερμένων.

Ο Stiglitz μαζί με τον Krugman, - ο δεύτερος με την αδιάλειπτη καθημερινή αρθρογραφία του κυρίως στους Νew York Times-, έφεραν σιγά σιγά την εισοδηματική ανισότητα στο προσκήνιο, τόσο ώστε να αποτελέσει και το κεντρικό θέμα στην τελευταία μάζωξη του World Economic Forum Davos.

Το τρίτο καμπανάκι, και το πιο ηχηρό, χτύπησε μόλις πριν λίγο με την έκδοση ενός ογκωδέστατου βιβλίου, 700 σχεδόν σελίδων, του γάλλου ερευνητή Thomas Piketty με τίτλο “Capital in theTwenty-First Century”. Είναι αυτό που λέμε ότι “χτύπησε φλέβα”. Η έκδοση προκάλεσε μεγάλο σάλο και στις δυο όχθες του Ατλαντικού, ενώ κι εγώ δεν ξέρω για πόσες βδομάδες βρίσκεται σταθερά στις πρώτες θέσεις των best sellers, αποδεικνύοντας ότι το θέμα της υπερβολικής ανισότητας και αυτών των περίφημων κομματιών του 1%, του 0.1% και του 0.01% έχει ξεφύγει από τους κλειστούς πολιτικούς κύκλους και έχει διαχυθεί στο γενικό κοινό. Η μεγάλη ανακάλυψη του Piketty είναι ότι δεν πάμε απλώς στα επίπεδα της ανισότητας του 19ου αιώνα, αλλά ότι βρισκόμαστε ακόμα πιο πίσω, στην τροχιά του “πατριαρχικού καπιταλισμού” όπου οι κυρίαρχες ελίτ και οικονομικοί παράγοντες δεν βρίσκονται εκεί ελέω προσόντων και της περίφημης “αξιοκρατίας”, αλλά αποτελούν συνέχειες οικογενειακών δυναστειών. Κοντολογίς, αυτό που μάς λέει είναι ότι ο “Μητσοτακισμός” και ο “Καραμανλισμός” δεν αποτελούν τοπικό φαινόμενο μιας καθυστερημένης περιφεριακής χώρας, αλλά έκφανση του ύστερου καπιταλισμού.

 

Επίσης ότι η μεγάλη ανισότητα δεν προκύπτει τόσο από την ανισότητα στην κατανομή των μισθών και των κερδών, αλλά από την άνιση κατοχή κεφαλαίου και κληρονομημένων περιουσιακών στοιχείων τα οποία και περνούν από γενιά σε γενιά. Τα ντοκουμέντα που παρέχει ο Piketty είναι ανεκτίμητα από άποψη έκτασης και ιστορικού βάθους και δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία για τα συμπεράσματα που εξάγονται.

Παρ' όλα αυτά όμως, το ερώτημα που τίθεται από τη μεριά των αμετανόητων κυνικών είναι και γιατί η ανισότητα να αποτελεί κοινωνικό πρόβλημα στο βαθμό που  τα κατώτερα στρώματα μπορεί να εξασφαλιστεί να απολαμβάνουν στην πλειονότητά τους ένα αξιοπρεπές βιοτικό επίπεδο;

Αν αφήσουμε στην άκρη την ηθική πλευρά του ζητήματος, και την υπόθαλψη του εξεγερσιακού δυναμικού, μιας και από ένστικτο ακόμα και ο πιο ανυποψίαστος μπορεί να αντιληφθεί ότι ο μεγάλος πλούτος δεν απορρέει από ικανότητα και εργατικότητα μόνο ή από απλή τύχη, τα επιχειρήματα που μπορούμε να παραθέσουμε είναι τα εξής:

1. Ανατρέχοντας στην database που ο Piketty έχει δώσει στη δημοσιότητα μπορούμε να δούμε κατά πόσον το 'trickling down effect” έχει όντως λειτουργήσει στην πράξη.

Στα παρακάτω διαγράμματα βλέπουμε τη χρονική εξέλιξη του εισοδήματος του πιο πλούσιου 10% και του υπόλοιπου 90% ενδεικτικά για τη Γερμανία ΗΒ, ΗΠΑ και Γαλλία. Αυτό που παρατηρούμε είναι ότι το εισόδημα του 90% από τη δεκαετία του '70 και μετά έχει ελάχιστα μεταβληθεί. 

2. Έννοιες όπως αξιοπρεπές επίπεδο διαβίωσης, φτώχεια κλπ δεν είναι απόλυτες, αλλά σχετικές. Αυτό που απολαμβάνει ο πλούσιος σε μια περίοδο, απολαμβάνει ο φτωχός σε μια μεταγενέστερη. Άρα, το πώς προσλαμβάνει τον εαυτό του κάποιος, εξαρτάται από την κλίμακα πλούτου που υφίσταται στην κοινωνία όπου ζει.

3. Όπως επισημαίνει ο Stiglitz στο βιβλίο του, οι οικονομικά ισχυροί μετατρέπονται πολύ εύκολα και σε πολιτικά ισχυρούς, οι αποφάσεις των οποίων, προφανώς και έχουν επίδραση στο σύνολο της κοινωνίας. Σε μια εισοδηματικά άνιση κοινωνία, υπάρχει επίσης άνιση μοιρασιά και της πολιτικής ισχύος.

4. Η εισοδηματική ανισότητα αντανακλάται άμεσα στους κοινωνικούς δείκτες, όπως οι 
Richard G. Wilkinson και Kate Pickett έδειξαν στο βιβλίο τους Spirit Level.

5. Η ανισότητα παρεμποδίζει τη ανάπτυξη με το να περιορίζει τη ζήτηση. Δείτε για παράδειγμα το "Inequality and its Perils".  Συνοπτικά, οι φτωχοί καταναλώνουν όλο τους το εισόδημα, ενώ οι πλούσιοι αποταμιεύουν και επενδύουν κυρίως σε άυλα προιόντα.