Φύση και Λειτουργία της Ιδεολογίας: Από τον Marx στον Althusser

1. ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Δεν είναι δυνατόν να ασχοληθεί κάποιος με την φύση και λειτουργία της Ιδεολογίας, χωρίς να αναφερθεί στη μαρξιστική παράδοση, στην οποία και κατέχει κεντρική θέση. Σύμφωνα λοιπόν με το κλασσικό μαρξιστικό σχήμα, Βάση/Εποικοδόμημα, η Ιδεολογία αποτελεί άμεση αντανάκλαση της Βάσης, δηλαδή του οικονομικού τρόπου παραγωγής. Έτσι, διαφορετικά παραγωγικά συστήματα θα παράγουν και διαφορετικές ταυτότητες, λογοτεχνίες, θρησκείες κ.λ.π, σαν συστήματα-φορείς ιδεολογίας.

Η διατήρηση και αναπαραγωγή των παραγωγικών σχέσεων βασίζεται στην ύπαρξη της ιδεολογίας, η οποία αποτελεί και την ιδεολογία της κυρίαρχης τάξης, αυτής δηλαδή που κατέχει τα μέσα παραγωγής. Η ψευδής συνείδηση δημιουργείται από την εσωτερίκευση της κυρίαρχης ιδεολογίας από εκείνους των οποίων τα πραγματικά οικονομικά συμφέροντα δεν αντανακλώνται σ’αυτή και οι οποίοι την εκλαμβάνουν σαν τη μόνη και αυτονόητη αλήθεια, (όπως η δημιουργία της κοινής γνώμης, για παράδειγμα). Όλες οι άλλες αντιλήψεις οι οποίες διαφέρουν από τη νόρμα, εκλαμβάνονται σαν αιρετικές και οι φορείς τους περιθωριοποιούνται κοινωνικά.

Σύμφωνα με τον Marx, η Ιδεολογία είναι μια ψευδής αναπαράσταση του πραγματικού κόσμου, δηλαδή εξυπηρετεί στη παραμόρφωση των πραγματικών παραγωγικών σχέσεων και αντιθέσεων στη κοινωνία. Η Ιδεολογία έρχεται, για παράδειγμα να συσκοτίσει την πραγματική (χαμηλών απολαβών) οικονομική θέση που έχει κάποιος μέσα στο παραγωγικό σύστημα, με το να την αντισταθμίζει με ιδέες περί κοινωνικού status, κοινωνικής χρησιμότητας, σπουδαιότητας, περί ηθικών ανταμοιβών, κ.λ.π. τη στιγμή που οι οικονομικές συνθήκες ύπαρξής του ατόμου αυτού παραπέμπουν στο πόσο ασήμαντο και άχρηστο στην πραγματικότητα είναι.

Στο ερώτημα γιατί οι άνθρωποι δεν αντιλαμβάνονται τον πραγματικό κόσμο, ο Marx αντιπαραθέτει την έννοια της αλλοτρίωσης, σύμφωνα με την οποία οι υλικές συνθήκες παραγωγής στον καπιταλισμό είναι τόσο κακές, που οι άνθρωποι στην αδυναμία τους να τις αντιμετωπίσουν κατασκευάζουν ή είναι πρόθυμοι να δεχτούν έτοιμες ωραιοποιημένες αναπαραστάσεις για τον κόσμο, οι οποίες στη συνέχεια τούς αποξενώνουν ακόμα περισσότερο από την πραγματικότητα και τους καθιστούν αδύναμους να επαναστατήσουν.

Η Ιδεολογία αποτελεί συνεπώς το δρόμο μέσα από τον οποίο ματαιώνονται οι ταξικοί αγώνες, διότι αποκρύπτεται η οικονομική βάση των κοινωνικών διαφορών και συγκρούσεων.

2. Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ του Louis ALTHUSSER

Αντίθετα με τον Marx, o Althusser δεν θεωρεί ότι υπάρχει πραγματικός κόσμος τον οποίο μπορούμε να γνωρίσουμε, και τούτο λόγω του διαμεσολαβητικού ρόλου της γλώσσας. (Έτσι ξεκίνησαν όλα από τον Lacan!)

Η Ιδεολογία είναι κάτι το ΑΝΑΠΟΦΕΥΚΤΟ, από την οποία δεν μπορούμε να ξεφύγουμε. Όταν μια ιδεολογία πεθάνει, αυτόματα αντικαθίσταται από μια άλλη! Διαφορετικές Ιδεολογίες δεν είναι παρά διαφορετικές προσπάθειες σύλληψης της κοινωνικής ‘πραγματικότητας’. ΔΕΝ είναι δυνατόν να υπάρχουν πραγματικές αναπαραστάσεις του πραγματικού κόσμου.

Οι επί μέρους ιδεολογίες, είτε πρόκειται για πολιτικές, για κοινωνικές, για θρησκευτικές, ηθικές, αισθητικές, κ.λ.π., όλες έχουν ενιαία δομή και φύση. Ο Althusser είναι μεν μαρξιστής, αλλά δομικός, (όσο και αν φαίνεται το όλο σχήμα οξύμωρο, καθότι το δομικό συνεπάγεται ανιστορισμό και αντιανθρωπισμό)˙ δεν ενστερνίζεται τον οικονομικό ντετερμινισμό του μαρξισμού, δεν πιστεύει ότι το εποικοδόμημα καθορίζεται αποκλειστικά από την οικονομική βάση, αλλά αντίθετα ότι μπορεί να λειτουργεί αυτόνομα και να επιδρά το ίδιο πίσω στη βάση. Επί πλέον δεν θεωρεί ότι ο άνθρωπος είναι αυτόνομος και αυτόβουλος (αντι-ανθρωπισμός).

Δεν υιοθετεί την κλασσική οικονομική ανάλυση του Marx για την Ιδεολογία, σαν ψευδή δηλαδή αναπαράσταση του πραγματικού κόσμου, αλλά θεωρεί ότι οι ιδεολογίες ‘αναπαριστούν τη φανταστική σχέση του ατόμου με τις πραγματικές συνθήκες ύπαρξής του’, τις επινοημένες σχέσεις του με τις σχέσεις παραγωγής.

Δηλαδή, η Ιδεολογία αναπαριστά όχι τον κόσμο per se, αλλά τη σχέση μας μ’ αυτόν˙ το πώς τον βιώνουμε και τον αισθανόμαστε. Ο κόσμος είναι το προϊόν των σχέσεών μας μ’ αυτόν. Η ύπαρξη ψευδούς συνείδησης κατά τον Marx, αυτόματα εξυποννοεί την δυνατότητα ύπαρξης ‘αληθούς΄ συνείδησης, κάτι με το οποίο δεν συμφωνεί όπως είδαμε, ο Althusser.

Η σημαντική, όμως συμβολή του στην ανάλυση του ιδεολογικού φαινομένου, είναι η θέση ότι η Ιδεολογία υποστασιοποιεί τα υποκείμενα, ότι δηλαδή μετασχηματίζει τα άτομα σε κοινωνικά υποκείμενα, οδηγώντας τα να συλλάβουν, (ή πιο σωστά να ‘φανταστούν’), τους εαυτούς τους σαν ‘αυτόνομους’ παράγοντες, οι οποίοι όμως βρίσκονται κάτω από την επήρεια της Ιδεολογίας. Η λέξη υποκείμενο στον Althusser έχει διττή σημασία. Αφ΄ ενός σημαίνει διακριτά και συγκεκριμένα άτομα, αφ’ ετέρου δηλώνει άτομα υποκείμενα, υποδουλωμένα στην Ιδεολογία.

Δηλαδή η υποκειμενοποίηση, η απόκτηση ταυτότητας μέσω της ιδεολογίας περνάει αναγκαστικά μέσα από ιδεολογικά συστήματα και από την ακούσια υποδούλωση του ατόμου σ’ αυτά.

Πώς όμως γινόμαστε υποκείμενα μέσω ιδεολογίας και πώς δεν το αναγνωρίζουμε; Πώς γίνεται να πιστεύουμε ότι οι δικές μας πεποιθήσεις είναι οι μόνες πραγματικές και όλων των άλλων πλάνες; Ο Althusser απαντάει με την εισαγωγή της έννοιας της ‘Προσωπικής Έγκλησης’. Όλες οι απειράριθμες κατηγορίες υποκειμένων, όπως ξανθός, έξυπνος, εργατικός, όμορφος, φτωχός κ.λ.π. υπάρχουν γενικώς και περιμένουν καθέναν από μας να τις ‘γεμίσουμε’, δηλαδή να ταυτιστούμε με κάποια απ’ αυτές μέσω συγκεκριμένων ατομικών πρακτικών (εξ ου και η υλική υπόσταση της Ιδεολογίας).

Η δημιουργία υποκειμένων (καταναλωτών) μέσα από την Ιδεολογία της κατανάλωσης συμβαίνει καθημερινά με τις διαφημίσεις οι οποίες είναι σχεδιασμένες στο να απευθύνονται στον καθέναν από μας προσωπικά. Αν υπάρξει ανταπόκριση, δηλαδή αν αγοραστεί στη συγκεκριμένη περίπτωση το προϊόν, τότε ο αγοραστής γίνεται μέρος, (υποκείμενο) του αντίστοιχου ιδεολογικού συστήματος που πρεσβεύει η διαφήμιση αυτή. Αν η διαφήμιση π.χ. αφορά κάποιο αυτοκίνητο που απευθύνεται σε εύπορα και δυναμικά άτομα, τότε με την απόκτησή του αποκτώ και την συμπεριφορά εύπορου και δυναμικού ατόμου και δρω αναλόγως.

Άλλο παράδειγμα˙ η ιδεολογία της αξιολόγησης του εκπαιδευτικού συστήματος λέει ότι τα άτομα με τη δική τους ‘βούληση’, υπόκεινται στη διαδικασία της βαθμολόγησης. Αν πάρουν καλούς βαθμούς, τότε έχουν το δικαίωμα να ονομάσουν τους εαυτούς τους έξυπνους, επιμελείς, επιτυχημένους κ.λ.π. Για να μπορέσουν όμως να πάρουν αυτό το status πρέπει να υποταχθούν στο απρόσωπο σύστημα βαθμολόγησης. Οι συγκεκριμένοι μαθητές τότε ‘εγκαλούνται’. Τους δίνεται η δυνατότητα να υποστασιοποιήσουν τις κατηγορίες ‘έξυπνος’, ‘επιμελής’, ‘επιτυχημένος’ μόνο αν ΄αναγνωρίσουν’ το εξεταστικό σύστημα. Το όλο σύστημα ενώ φαίνεται φυσιολογικό και αυτονόητο στηρίζεται σ’ ένα μύθο. Η πραγματικότητα είναι ότι έτσι εξασφαλίζεται και αναπαράγεται ο καταμερισμός εργασίας, που είναι από τα βασικά συστατικά της καπιταλιστικής λειτουργίας.

O Alhtusser με τις θέσεις του αυτές δεν αφήνει χώρο γιά αντίσταση, μιας και θεωρεί ότι το διακύβευμα δεν είναι ανάμεσα στο πραγματικό (το οποίο θα μπορούσε κατά συνέπεια να διεκδικηθεί) ή στο ιδεολογικό, αλλά ανάμεσα σε ανταγωνιστικές ιδεολογίες.


3. ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΟΙ ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΙ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ

Η συμβολή του Althusser στην μαρξιστική θεωρία του κράτους περί εξουσιαστικών καταπιεστικών μηχανισμών φυσικής βίας είναι η επισήμανση των Ιδεολογικών Μηχανισμών του Κράτους (ΙΜΚ), οι οποίοι εξασκούν βία (συμβολική) με κυρίαρχο στοιχείο την Ιδεολογία.

Οι ΙΜΚ εμφανίζονται με τη μορφή διακριτών και ειδικευμένων θεσμών, όπως
Οι θρησκευτικοί,
Οι σχολικοί,
Οι οικογενειακοί,
Οι πολιτιστικοί,
Το νομικό σύστημα,
Το πολιτικό,
Το συνδικαλιστικό,
Τα Μ.Μ.Ε.

Και ότι η κυρίαρχη τάξη δεν μπορεί να συνεχίσει να κατέχει την εξουσία αν συγχρόνως δεν κατέχει ηγεμονική θέση μέσα στους ΙΜΚ.

ΥΓ. Το παραπάνω κείμενο γράφτηκε πριν από χρόνια, όταν ήμουν μικρή και άπειρη, και θα μου συγχωρήσετε το γεγονός ότι δεν θυμάμαι από ποια άρθρα τα ξεσήκωσα αυτά που έγραψα, πέρα βέβαια από το κλασσικό βιβλίο του Αλτουσέρ: ΘΕΣΕΙΣ.