Ατομική Καλυτέρευση / Κοινωνική Αλλαγή;

Είναι διαδεδομένη η πεποίθηση ότι οι ατομικές προσπάθειες «καλυτέρευσης» αποτελούν το κύριο όχημα «καλυτέρευσης» της κοινωνίας, πράγμα που είναι και το κοινό ζητούμενο. Αυτό που εξυπονοείται με την παραπάνω θέση, η οποία και αποτελεί το θεμέλιο για τη δικαιολόγηση της ιδιωτείας, είναι ότι αν σε μια κοινωνία αθροίσουμε όλες τις ατομικές καλυτερεύσεις, τότε αυτόματα θα επέλθει και η συνολική καλυτέρευση της κοινωνίας, μιας και φαντάζει αυτονόητο να θεωρήσουμε την κοινωνία σαν το απλό άθροισμα των ατόμων που την συγκροτούν.

Στο σημείο όμως αυτό θα ήθελα να παραθέσω κάποιες σκέψεις. Η πρώτη σκέψη / αντίρρηση έχει να κάνει με το κατά πόσον οι κοινωνίες είναι όντως το άθροισμα των μελών τους, ενώ η δεύτερη, με το τι ακριβώς εννοούμε «καλυτέρευση».

Σχετικά, με το πρώτο σημείο η άποψή μου είναι ότι οι κοινωνίες αποτελούν οντότητες πολύ διαφορετικές από το μέσο όρο των χαρακτηριστικών των ατόμων που τις απαρτίζουν. Και τούτο, διότι κάθε κοινωνία χαρακτηρίζεται από «ποιότητες» οι οποίες αναφέρονται στο συλλογικό και οι οποίες δεν θα ήταν δυνατόν ν’ ανθίσουν σε ατομικό επίπεδο. Πάρτε για παράδειγμα τη θρησκεία και τη γλώσσα. Τόσο ο ένας όσο και ο άλλος θεσμός δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν έξω και πριν από την κοινωνική συγκρότηση των ατόμων. Με το ίδιο σκεπτικό επίσης δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν και κοινωνικές αλλαγές, με επαναστατικό ή μη τρόπο, χωρίς συλλογική δράση, χωρίς δηλαδή το συντονισμό των προσπαθειών πολλών υποκειμένων προς ένα επιθυμητό σκοπό. Σκοπό όμως, ο οποίος άπαξ και επιτευχθεί θα πρέπει να αποκρυσταλλώνεται σε πολιτικούς θεσμούς. Η συλλογική δράση με στόχο την αλλαγή ή βελτίωση των θεσμών ονομάζεται Πολιτική.

Δηλαδή προϋποθέσεις για κοινωνική αλλαγή αποτελούν α) η συλλογική δράση και β) η αποτύπωση των αποτελεσμάτων της δράσης αυτής σε νέους θεσμούς οι οποίοι πλέον θα νομιμοποιούνται να ρυθμίζουν την κοινωνία από εδώ και πέρα με τρόπο σύμφωνο των σκοπών για τους οποίους συνεργάστηκαν, συντονίστηκαν και έδρασαν τα άτομα. Οι θεσμοί δεν αλλάζουν από μόνοι τους, χωρίς δηλαδή συλλογική δράση και συμμετοχή. Και αντίστροφα, αν η συλλογική δράση δεν πετύχει τους σκοπούς της, τότε δεν αλλάζουν και οι θεσμοί. Μιλάμε πάντα για ουσιαστικές δημοκρατίες.

Ας υποθέσουμε τώρα, ότι κάθε άτομο χωριστά επιδιώκει να «βελτιώσει» τον στενό ατομικό του πυρήνα σύμφωνα με τις δικές του επιθυμίες. Στην περίπτωση αυτή οι ατομικές δράσεις δεν έχουν καμία επίδραση επί των κοινωνικών θεσμών, για το λόγο ότι δεν υπάρχει συντονισμός και ο καθένας δρα μόνος του. Με τις ατομικές δράσεις αυτό που επιτυγχάνουν τα άτομα είναι να προσαρμόζονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στο υπάρχον θεσμικό πλαίσιο και τον υπάρχοντα τρόπο λειτουργίας της κοινωνίας, πράγμα εντελώς θεμιτό για το ατομικό ευ ζην, αλλά χωρίς προοπτικές ουσιαστικής κοινωνικής αλλαγής, εάν υπάρχει ανάγκη.

Ακόμη και αν μου φέρετε σαν αντιπαράδειγμα τον ξεχωριστό άνθρωπο ο οποίος από μόνος του καταφέρνει να αλλάξει τον ρουν της ιστορίας, η γνώμη μου είναι, ότι οι άνθρωποι αυτοί δεν αποτελούν παρά καταλύτες, ή ότι βρέθηκαν την κατάλληλη στιγμή στο σταυροδρόμι των μεγάλων αλλαγών, αλλαγές οι οποίες ήδη κυοφορούνταν επί μακρόν και οι οποίες θα ενσαρκώνονταν είτε έτσι είτε αλλιώς στο πρόσωπο του ενός ή του άλλου ξεχωριστού ανθρώπου, φορέα και διεκπεραιωτή των αλλαγών, αδιάφορα τίνος.

Αυτό που πρόκειται να υποστηρίξω εδώ ( και σας παρακαλώ να μη με δείρετε γι’ αυτό) είναι ότι το ατομικό καλό, όποιο και να είναι αυτό, δεν συναρτάται με το «κοινό καλό». Οι ατομικές συμπεριφορές δεν παράγουν κοινωνικές συμπεριφορές. Αλλιώς προσδιορίζονται τα άτομα και αλλιώς οι κοινωνίες. Το ατομικό καλό επιβάλλεται και αξιολογείται με όρους ΗΘΙΚΟΥΣ, ενώ το «κοινό καλό» με όρους ΠΟΛΙΤΙΚΟΥΣ.

Έτσι, η καλυτέρευση ενός ατόμου εμπεριέχει ηθικές κατηγορίες, ενώ η καλυτέρευση μιας κοινωνίας πολιτικές. Δεν μιλάμε π.χ. για καλές ή κακές κοινωνίες, αλλά για ολοκληρωτικές ή δημοκρατικές κοινωνίες. Αλλά ακόμα κι αν χρησιμοποιούμε τους αξιολογικούς αυτούς όρους, αυτό που εννοούμε είναι ότι πρόκειται για κοινωνίες θεσμισμένες, δηλ. για κοινωνίες που έχουν εγκαθιδρύσει και λειτουργούν βάσει δίκαιων και σταθερών θεσμών, όπως δικαιϊκοί κανόνες, συντάγματα, κοινοβούλια κ.λ.π. Τόσο οι ολοκληρωτικές, όσο και οι δημοκρατικές, τόσο οι σοσιαλιστικές, όσο και οι καπιταλιστικές κοινωνίες αποτελούνται τόσο από καλούς όσο και από κακούς (με ηθικούς όρους) ανθρώπους στον ίδιο περίπου βαθμό. Έτσι λοιπόν πιστεύω, ότι ο βαθμός ηθικότητας ενός εκάστου είναι πολύ σημαντικός για την ιδιωτική του σφαίρα, αλλά δεν παίζει σπουδαίο ρόλο στην πολιτική σφαίρα. Πολλοί καλοί και φιλάνθρωποι χριστιανοί μπορεί να υποστηρίζουν την ακροδεξιά που κάθε άλλο παρά προάγει το κοινό καλό, ενώ πολλοί καλοί συνειδητοί πολίτες μπορεί να δέρνουν τις γυναίκες τους και από την άλλη μεριά να ξεσηκώνουν τις μάζες.

Για παράδειγμα, ας φανταστούμε έναν άνθρωπο ο όποίος επιδιώκει να είναι δίκαιος στις προσωπικές του σχέσεις. Αυτό δεν σημαίνει ότι συναινεί και για κοινωνική δικαιοσύνη, διότι είναι πολύ πιθανόν να υπάρχει σύγκρουση συμφερόντων. Άλλο πράγμα η δικαιοσύνη στις προσωπικές σχέσεις και άλλο η συναίνεση για ένα κοινωνικά δίκαιο πολιτικό σύστημα το οποίο θα επαγγελόταν άλλου τύπου μοίρασμα του κοινωνικού πλούτου, με μεγαλύτερη λ.χ. φορολογία ή απαλλοτρίωση μεγάλης ιδιοκτησίας κ.λ.π. Πώς είστε βέβαιοι ότι θα συναινούσε; Μάλλον όχι.

Κοντολογίς, οι δύο σφαίρες, η προσωπική και η δημόσια λειτουργούν ξεχωριστά. Η Πολιτική δεν συναρτάται με την Ηθική. Η Ηθική αλλάζει πρωτίστως τα άτομα, η Πολιτική πρωτίστως τις κοινωνίες.

Και για να μη γίνει καμιά παρεξήγηση, εδώ δεν εξυποννοώ τη χριστιανική ή κάποιου άλλου είδους ηθική που εκπηγάζει από θρησκευτικά συστήματα, αλλά εννοώ οποιοδήποτε κανονιστικό σύστημα που εφαρμόζεται για να ρυθμίζει την ανθρώπινη συμπεριφορά και το οποίο σύστημα μπορεί να παράγεται από ένα σύνολο νομιμοποιητικών αρχών. Για παράδειγμα, η ιουδαίο-χριστιανική ηθική νομιμοποιείται με αποκαλυπτικό τρόπο από τον Μωσαϊκό Νόμο, ενώ το ηθικό σύστημα του Kant είναι βασισμένο στην κατηγορική προσταγή, δηλ. «πράττε με τέτοιο τρόπο, έτσι ώστε η πράξη σου να μπορεί να καταστεί καθολικός νόμος» και «να χρησιμοποιείς τον άλλον όχι σαν μέσο, αλλά σαν σκοπό».

Τα ηθικά συστήματα και οι εσωτερικευμένοι ηθικοί κανόνες συμπεριφοράς συμβάλλουν στη συνοχή των κοινωνιών με τον ίδιο τρόπο άλλωστε που λειτουργούν και οι νόμοι. Οι ηθικές αξίες της προσωπικής σφαίρας δεν ταυτίζονται με τις αξίες που βρίσκονται πίσω από τη θέσπιση των νόμων. Οι νόμοι, των νεωτερικών χρόνων βασίζονται σε αξίες όπως ισότητα, δικαιοσύνη, ελευθερία, διαφύλαξη της ατομικής αξιοπρέπειας, ιδιοκτησίας και ζωής. Αλτρουισμός, καλοσύνη, ευγένεια, κατανόηση, αλληλοβοήθεια κ.α. είναι αξίες που διατρέχουν τη προσωπική σφαίρα.