Η Κουλτούρα του Φόβου

Η ΑΓΟΡΑ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ

Δεν μπορεί, κάποια φορά θα έτυχε να σας πάρει στο τηλέφωνο κάποιος φαινομενικά ευγενής υπάλληλος Ασφαλιστικής Εταιρίας με σκοπό να σας «ενημερώσει» για τα «Νέα Προϊόντα» έναντι κάποιου καινοφανούς και λίαν σημαντικού κινδύνου. Συνήθως τα σενάρια είναι πανομοιότυπα και κακοφτιαγμένα. Ο υπάλληλος ξεκινάει με μια ελαφριά υπόμνηση και επισήμανση των κινδύνων που καιροφυλακτούν, για να ξεσπαθώσει ασυγκράτητος στη συνέχεια, σείοντας ενδιάμεσα μαύρες σημαίες παρελθόντων και μελλοντικών κινδύνων, απειλώντας, κινδυνολογώντας, αφηνιάζοντας, εκφοβίζοντας σκαιά και εν τέλει εκβιάζοντας, τόσο πιο έντονα, όσο η άλλη πλευρά δείχνει να κρατάει σθεναρή αντίσταση και να καθιστά σαφές ότι εν τέλει δεν «μασάει».

Το ίδιο πάνω-κάτω σενάριο ξεπατικώνουν και αρκετές διαφημίσεις κατασκευάζοντας, διογκώνοντας και εγκαλώντας κινδύνους που ξεπηδούν από το μικροσκοπικό βασίλειο των βακτηριδίων, των μυκήτων, των ιών και των αμοιβάδων, προωθώντας προϊόντα με ανάλογες –κτόνες ιδιότητες σε υποχόνδριες μαμάδες.

Μια πολύ μεγάλη μερίδα στην αγορά του φόβου, διογκούμενη με ταχύτατους ρυθμούς, κατέχει και ο τομέας της Υγείας, στην προκειμένη περίπτωση της ιδιωτικής. Αρκεί μια βόλτα σε όλο το μήκος της Κηφισίας και το αφύσικο μποτιλιάρισμα τις Δευτέρες και τις Τετάρτες, για να καταλάβει κανείς τον τζίρο της νέας αυτής υστερίας που λέγεται «Πρόληψη» και βεγγέρα στα Διαγνωστικά Κέντρα.

Ανάλογου μεγέθους μερίδιο διεκδικεί και ο τρόμος της μόλυνσης του περιβάλλοντος, μεταφραζόμενος σε πλειάδα επιχειρήσεων πάσης φύσεως «πράσινων» προϊόντων και τροφίμων.

Ο φόβος του εγκλήματος, δυσανάλογα μεγάλος σε σχέση με την πραγματικότητα επίσης τροφοδοτεί μια μεγάλη αγορά αντικλεπτικών και άλλων συσκευών, για σπίτια, αυτοκίνητα, φρουρές, περιπολίες, ακόμα και αποκλεισμό ολόκληρων περιοχών με κατοικίες.

Ο δε φόβος για τσουνάμι στη Ελλάδα προικοδότησε με αρκετά εκατομμύρια ευρώ, αν δεν απατώμαι, ομάδα στο Αστεροσκοπείο Αθηνών για εκπόνηση μελέτης σχετικά με τη δυνατότητα πρόβλεψή τους μετά από σεισμό.

Το κοινό σημείο όλων αυτών των «επιχειρηματιών του φόβου» είναι να μετατρέπουν τις αγωνίες μας για τη ζωή σε απτούς ΕΞΑΓΟΡΑΣΙΜΟΥΣ φόβους με τη βοήθεια του τάδε ή δείνα προϊόντος ή υπηρεσίας.

Από όλα αυτά γίνεται φανερό ότι ο Φόβος δεν συμβαίνει απλώς αυθορμήτως, αλλά κατασκευάζεται από τους εμπόρους του Φόβου οι οποίοι και επωφελούνται χειραγωγώντας την κοινωνία.

Η ΔΙΑΧΥΣΗ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ

Τα τελευταία χρόνια, η μυρωδιά ενός μεγάλου, αλλά αόριστου κινδύνου πλανιέται απ’ άκρου εις άκρον στην ατμόσφαιρα, στοιχειώνοντας το μυαλό και την ψυχή των ανθρώπων. Κανένας δεν τον βλέπει, όλοι όμως τον οσμίζονται, όλοι τον νοιώθουν να τους διαπερνά και να τους κυριεύει.

Με την αυγή του 21ου αιώνα, όλο και περισσότεροι κοινωνικοί χώροι της καθημερινής ζωής μολύνονται απ’ τον ιό του φόβου και χάνουν την αθωότητα και την ανεμελιά τους, δρασκελίζοντας το κατώφλι ενός άλλου σύμπαντος γκρίζου, αγχώδους, φοβικού και απειλητικού.

Το σώμα και κάθε του όργανο εκλαμβάνονται σαν ο πιθανός τόπος φωλιάσματος μιας τρομακτικής ασθένειας, όχι το κέλυφος που τροφοδοτεί τη ζωή, αλλά ο θύλακας που κάποια στιγμή θα μας ξαποστείλει. Ο έρωτας εκλαμβάνεται σαν μια εν δυνάμει απειλή, ο ήλιος το ίδιο, το νερό επίσης, η φύση στην ολότητά της δεν ξεφεύγει και αυτή. Τα τρόφιμα, τα φυσικά και τα επεξεργασμένα, δεν βιώνονται σαν γεύση, σαν απόλαυση του ουρανίσκου και των οφθαλμών, αλλά σαν ένας στρατός από Ε, υποψήφιους φονιάδες. Υπάρχει ακόμα ο φόβος του Άλλου, ο φόβος τρομοκρατικών επιθέσεων, ο φόβος για το Μέλλον, ο φόβος της μοναξιάς, ο φόβος του εγκλήματος, ο φόβος της μόλυνσης, ο φόβος του φόβου και άλλα πολλά.

Σύμμαχοι στη διόγκωση και συντήρηση των προαναφερθέντων φοβικών συνδρόμων είναι δίχως άλλο τα Μ.Μ.Ε. και οι κάθε λογής εξουσίες, όπως επιχειρήσεις, οργανισμοί υγείας, ακόμα και περιβαλλοντολογικά σωματεία οι οποίοι έχουν κάθε λόγω να διογκώνουν τους κινδύνους, καθ’ όσον απ’ αυτούς εξαρτάται και η επιβίωσή τους. Αρκεί να δείτε το χρόνο που αφιερώνουν, αλλά και τον στόμφο με τον οποίο παρουσιάζονται στα δελτία ειδήσεων περιθωριακές εγκληματικές δραστηριότητες ή άλλοι κίνδυνοι όπως περιβαλλοντικές καταστροφές ή επιδημίες δημιουργώντας έτσι την αίσθηση μιας μεγάλης επικείμενης και αναπόδραστης απειλής.

Η ΥΦΗ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ

Είναι γνωστός στους κοινωνιολόγους και ψυχολόγους ο τρόπος που δρα η δημιουργία κλίματος φόβου στις συμπεριφορές των ανθρώπων με το να καθίστανται όλο και περισσότερο πειθήνιοι, άβουλοι και χειραγωγήσιμοι. Το είχε πρώτος-πρώτος διατυπώσει ο Μακιαβέλι, (ο θεμελιωτής της πολιτικής φιλοσοφίας), θεωρώντας ότι έναν άρχοντα είναι καλύτερο να τον φοβούνται παρά να τον αγαπούν. Κι όμως τίποτε δεν θα συνέβαινε αν δεν υπήρχε και το αντίστοιχο ψυχολογικό υπόστρωμα ώστε όλη αυτή η διάχυτη κινδυνολογία να βρει έδαφος και να συντονιστεί με τον καθ’ ένα από μας χωριστά. Ο άνθρωπος σήμερα, νομίζω περισσότερο από ποτέ, μεταφράζει και μεταφέρει τις απάνθρωπες κοινωνικές δομές σε ατομικές προσωπικές λειτουργίες και δυσλειτουργίες. Η μετατόπιση από την βίωση του Φόβου σαν προερχόμενου από μια αισθητή, συγκεκριμένη και Υπαρκτή εξωτερική απειλή, συνδεδεμένη με μια συγκεκριμένη εμπειρία, σε κάτι αόριστο και διάχυτο, η ΕΣΩΤΕΡΙΚΕΥΣΗ δηλαδή, του φόβου σαν τέτοιου, νομίζω ότι αποτελεί τον κομβικό μετασχηματισμό στη νέα χιλιετία.

Το συγκεκριμένο αυτό είδος Φόβου, το οποίο εκλαμβάνεται σαν ατομική παθολογία και το ξεπέρασμά του, σαν δουλειά του ψυχοθεραπευτή, νομίζω ότι αποτελεί εκδήλωση μειωμένων κοινωνικών αντανακλαστικών, χαμηλής αυτοεκτίμησης και σημάδι παραίτησης στην αγκαλιά των εξουσιαστικών μηχανισμών χειραγώγησης. Ο άνθρωπος έρμαιο των μηχανισμών αυτών, αδυνατεί να ξεχωρίσει την πηγή της διασποράς και την αιτία ανάπτυξης των προαναφερθέντων φοβικών συνδρόμων.

Οι αιτίες δε αυτού του νέου είδους φόβου μπορούν εύκολα ν’ αναγνωριστούν στο διάχυτο αίσθημα ανημπόριας του κατακερματισμένου ατόμου απέναντι σε παντοδύναμους οργανισμούς τους οποίους θεωρεί (και γιαυτό παραιτείται) ότι δεν μπορεί να ελέγξει. Ακόμα και η πιο περιορισμένη άσκηση ατομικής επιλογής εμφανίζεται να αναχαιτίζεται από το σκληρό καθεστώς της αβεβαιότητας που βιώνει ο καθένας σε σχέση με τη μελλοντική του εξέλιξη.

Εδώ και 2000 χρόνια ο φόβος, το λογικό αυτό συναίσθημα προστασίας του ανθρώπου απέναντι στο άγνωστο, εκδηλωνόταν κάτω από συνθήκες ανεξήγητων και απρόβλεπτων αλλαγών όπως εκρήξεις ηφαιστείων, εκλείψεις του ήλιου, θάνατος, πείνα, πόλεμος, για να αναφέρουμε μερικές. Επίσης ο φόβος απέναντι σε μια απολυταρχική εξουσία ήταν απόλυτα νομιμοποιημένος, με την έννοια ότι εύκολα θα μπορούσε ο καθένας να πέσει θύμα των αυθαιρεσιών της. Ο φόβος, δηλαδή είχε μια άμεση σύνδεση με την εμπειρία, σε αντίθεση με σήμερα που αυτονομήθηκε και αποσυνδέθηκε από οποιοδήποτε αντικείμενο. Για παράδειγμα, ο φόβος της πείνας είναι τελείως διαφορετικός από τον φόβο που έχει κάποιος να μην χοντρύνει.

Οι κοινωνίες έχουν χάσει σήμερα την πίστη στον εαυτό τους και την ικανότητά τους να ελπίζουν στο μέλλον. Αντίθετα, κατακερματισμένες όπως είναι, σπάνια βιώνουν τον κίνδυνο σαν μια συλλογική απειλή, αλλά σαν ατομική ιδιωτική εμπειρία. Νοιώθουν αδύναμες, ευάλωτες και σε συνεχή διακινδύνευση. Δεν είναι τυχαίο ότι ο όρος «τρωτότητα» μιας κοινωνικής ομάδας εισήχθη στο λεξιλόγιο μόλις πρόσφατα, γύρω στο 1980 και έκτοτε ολοένα και περισσότερες ομάδες πληθυσμού εισέρχονται στην κατηγορία αυτή, παιδιά, άνεργες ή ανύπαντρες μητέρες, ηλικιωμένοι, ανάπηροι κ.ο.κ.

Πόσο άραγε μακριά, μπορεί να πάει μια κοινωνία δεμένη χειροπόδαρα κάτω από ένα μόνιμο καθεστώς απειλής; Τί πρωτοβουλίες μπορεί να πάρει όταν και για τη σκιά της ακόμα υπάρχει πρόγραμμα διαχείρισης ενδεχόμενου κινδύνου, (Risk Management);

Υ.Γ1. Περισσότερα θα βρείτε στην περιεκτικότατη ιστοσελίδα του Frank Furedi, Prof. of Sociology, Uni. of Kent

Y.Γ2. Ο πρώτος πίνακας είναι του Yahnin Oleg.