Τί είναι η Βλακεία;

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Σε πρόσφατο κείμενό μου σχετικά με την «Κουλτούρα του Φόβου» παρατήρησα ότι πολλοί από τους σχολιαστές επικεντρώθηκαν κυρίως στο φόβο των βλακών, παρά το γεγονός ότι το είδος αυτό του «εξωτικού» φόβου ουδόλως θίχτηκε ή υπαινίχτηκε μέσα στο κείμενο, που παρεμπιπτόντως κινιόταν σε τελείως διαφορετικό πνεύμα. Το γεγονός αυτό μου έστρεψε την προσοχή σε τρία πράγματα.

Πρώτον, στην αντιμετώπιση, από όλους σχεδόν, του συγκεκριμένου θέματος του Φόβου, από την ψυχολογική του σκοπιά και όχι από την κοινωνιολογική ή πολιτική που ήταν και ο στόχος του κειμένου, (γεγονός όχι άσχετο με τον επικρατούντα ψυχολογισμό), και δεύτερον στην εκδήλωση ενός νέου είδους φοβίας με ίχνη ελαφρώς ρατσιστικά, η οποία ποτέ στο παρελθόν δεν αξιολογήθηκε σαν τέτοια, μιας και οι κύριες πηγές φόβου παρέμεναν τα πυρηνικά, ο πόλεμος, ο καπιταλισμός, ο ταξικός εχθρός, η ανεργία και άλλοι περισσότερο ή λιγότερο απτοί φόβοι.

Και τρίτον, δεν μπορώ να αφήσω ασχολίαστη την έλλειψη φόβου προς τις συνέπειες της ατομικής βλακείας, αυτή την οποία φέρει ο καθένας μας και η οποία μπορώ να πω ότι είναι πρόξενος εξίσου ή πολύ μεγαλύτερων δεινών σε σχέση με τα δεινά που προκαλεί η βλακεία των άλλων.

Η μεταστροφή αυτή και η αποστροφή προς μια ορισμένη κατηγορία ανθρώπων με ιδιότυπη συμπεριφορά, με παρότρυναν στο να εντρυφήσω λίγο παραπάνω στην υφή της βλακείας. Όπως επίσης και στο γιατί οι προηγούμενοι κίνδυνοι που ανέφερα (πόλεμοι, πυρηνικά κ.λ.π.) έπαψαν να λειτουργούν εκφοβιστικά, τουλάχιστον με την ίδια ένταση που λειτουργούσαν πριν από μερικές δεκαετίες ή και λιγότερο. (Αυτό το τελευταίο θα το αφήσω για άλλη φορά).

Δυστυχώς, όπως και για τα περισσότερα πράγματα, δεν υπάρχει περιεκτικός και στρόγγυλος ορισμός. Δεν μπορούμε, επίσης, να ξεμπερδεύουμε απλά με το να ορίζουμε τη βλακεία σαν το αντίθετο της εξυπνάδας, διότι με την τρέχουσα αντίληψη, η μια έννοια δεν αποκλείει την άλλη. Πολλές φορές άνθρωποι πιστοποιημένης ευφυΐας δρουν ανοιχτά βλακωδώς. Για παράδειγμα, λέγεται, ότι ο Schroedinger είχε ανοίξει δυο τρύπες στην εξώπορτα, μια για να περνάει η μεγάλη γάτα και μια για να περνάει η μικρή. Τέλος-τέλος, δεν έχουμε ούτε ικανοποιητικό ορισμό της εξυπνάδας. Αν δεν βρω, όμως κάποιο αποδεκτό τρόπο να ορίσω τη βλακεία, πολύ φοβάμαι ότι σύντομα θα ορίσω σαν βλάκες όλους, εκτός από μένα, τους φίλους μου και τους φίλους αυτού του blog. Μάλλον unfair!

Παρά ταύτα όταν λέμε ότι «μας τη δίνουν οι βλάκες», όλοι πιστεύω ότι εννοούμε το ίδιο πράγμα.
Ποιο όμως;

ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Φυσικά όλοι συμφωνούμε ότι δεν είναι οι εκ γενετής λειψοί στο μυαλό αυτοί οι οποίοι μας ενοχλούν, ούτε και αυτοί με τον αδύναμο χαρακτήρα, την κακή κρίση, την κακή μνήμη, την αφηρημάδα, τις αδέξιες συσχετίσεις, τις παρανοήσεις, κ.λ.π. Αυτά είναι εγγενή χαρακτηριστικά και δεν θα μας απασχολήσουν. Άρα δεν πρόκειται γιαυτούς. Μήπως πρόκειται για κάποιους άλλους τους οποίους ονομάζουμε "εξυπνάκηδες", "πονηρούληδες", "καταφερτζήδες", "ξερόλες", "σφετεριστές", "ανεύθυνους", "επιπόλαιους", "συμφεροντολόγους", "ανόητους", "μικρούληδες", «χοντροκέφαλους» και άλλους τους οποίους θα θυμηθώ εν καιρώ; ‘Έχω την αίσθηση ότι η βλακεία , όπως την αντιλαμβανόμαστε είναι ένα κράμα όλων αυτών μαζί.

Σύμφωνα με την καθημερινή μας εμπειρία, βλάκας είναι επίσης αυτός με τον οποίον δεν μπορούμε να συνεννοηθούμε. Αλλά επειδή « it takes two to tango», είναι αναμενόμενο ότι και ο άλλος θα έχει την ίδια ακριβώς αντίληψη με μας, δηλαδή και αυτός θα νομίζει ότι έχει να κάνει με βλάκα.

Αδυναμία συνεννόησης σημαίνει :
1) χρήση διαφόρων συμβόλων και κωδίκων που προέρχονται από διαφορετικό γνωσιολογικό και εμπειρικό υπόβαθρο. Έτσι στην περίπτωση αυτοί είμαστε και οι δυο συνένοχοι. Αλλά αδυναμία συνεννόησης σημαίνει και

2) ότι ο ένας από τους δυο μας δεν σκέφτεται λογικά που είναι άλλο πράγμα. Ενώ υπάρχει και μια τρίτη περίπτωση,

3) ο άλλος να μην πιστεύει στην αντικειμενικότητα της λογικής, δηλαδή να είναι σχετικιστής, δηλαδή να είναι ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟΣ!!!

Η ανθρώπινη βλακεία θα περνούσε απαρατήρητη αν δεν προκαλούσε ζημιά. Έτσι, ο Carlo Cipolla, καθηγητής κλασσικών Οικονομικών στο πανεπιστήμιο του Berkeley, σε ένα μικρό του κείμενο με τίτλο « The Basic Laws of Human Stupidity», ορίζει τον βλάκα σαν κάποιον ο οποίος προκαλεί ζημιά σε άλλους χωρίς ταυτόχρονα ο ίδιος να προσπορίζεται κάποιο κέρδος. Ή μπορεί ακόμα και να χάνει. Σύμφωνα πάλι με τον ίδιον, έξυπνος είναι αυτός ο οποίος κερδίζει χωρίς να προκαλεί καμία ζημιά, ενώ επιτήδειοι είναι αυτοί οι οποίοι κερδίζουν πάντα εις βάρος των άλλων. Τέλος, η τέταρτη κατηγορία, αυτή η οποία προκαλεί καλό στους άλλους με τίμημα τη δική της ζημιά μπορεί να καταταγεί στις τάξεις των θυμάτων ή αλτρουιστών

Εδώ θα κάνω μια μικρή παρέκβαση για να θυμίσω ότι ο Cipolla δεν είναι άλλος από τον συγγραφέα του μνημειώδους βιβλίου «Η Ευρώπη πριν από τη βιομηχανική επανάσταση: Κοινωνία και οικονομία 1000-1700 μ.Χ» για την οικονομία του μεσαιωνικού κόσμου στην Ευρώπη την οποία παρουσιάζει με πλήθος τεκμηριωμένων πινάκων, στοιχείων και αριθμών από τις εκδ. Θεμέλιο. Πολύ χάρηκα με την έκπληξη αυτή και γιαυτό την αναφέρω.

Η βλακεία είναι ανεξάρτητη από τα άλλα χαρακτηριστικά του ανθρώπου. Επίσης με τον έναν ή τον άλλον βαθμό ενυπάρχει σε όλους, επιδεικνύει δε εξαιρετικές μη γραμμικές ιδιότητες με το να μειώνεται τόσο πιο πολύ, όσο περισσότερο ο υποτιθέμενος βλάκας αντιλαμβάνεται τη βλακεία του. Αντιθέτως αυξάνεται ο βαθμός επικινδυνότητάς της όσο μεγαλώνει η άγνοια για την ύπαρξή της και η παρερμηνεία της για εξυπνάδα.

Πέρα όμως από το να ονομάζουμε τους άλλους σαν βλάκες επειδή μας ενοχλούν και μας ζημιώνουν, βλάκες έχουμε ονομάσει και τους εαυτούς μας σε πάμπολλες περιπτώσεις, όταν αποδεδειγμένα κάναμε κάτι που μας έβλαψε. Η δική μας βλακεία ορίζεται με διαφορετικά κριτήρια, αλλά επειδή δεν ήταν αυτό το είδος της βλακείας που σας κέντρισε το ενδιαφέρον, αλλά μόνον η βλακεία των άλλων, δεν προτίθεμαι ν’ ασχοληθώ με το πεδίο αυτό που είναι εξ ίσου, αν όχι πλατύτερο του προηγούμενου.

Παρά το όσα έχουν ειπωθεί μέχρις εδώ, τον ορισμό του Cipolla τον βρίσκω σχετικά λειψό, διότι δεν προσδιορίζει τις αιτίες που κάνουν τους επονομαζόμενους βλάκες να σκέφτονται με ένα συγκεκριμένο τρόπο και εξ αιτίας αυτού να προκαλούν ζημιά. Αυτό θα εξεταστεί εν συντομία στην παρακάτω ενότητα, στις «γενεσιουργές αιτίες της βλακείας».

ΓΕΝΕΣΙΟΥΡΓΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

Η βλακεία που προκαλεί ζημιά προέρχεται από την υπερβολική προσκόλληση σε ένα ιδεολογικό σχήμα, στις οδηγίες και τους κανόνες του. Ένα ιδεολογικό σύστημα λειτουργεί όπως και ένα σύστημα πίστης επομένως ευνουχίζει και καταργεί την κατανόηση, την πρωτοβουλία και την ευελιξία στην αντίληψη και δράση. Το γιατί δε οι άνθρωποι προσκολλώνται σε ιδεολογικά συστήματα είναι ένα κεντρικό θέμα των κοινωνικών σπουδών και δεν θα το θίξουμε τώρα εδώ. Κυρίως είναι ο φόβος και η αίσθηση ασφάλειας που παρέχει το ιδεολογικό σύστημα.

Συνήθως λέμε κάποιον βλάκα, όταν δεν μπορεί να ξεκολλήσει από κάτι που κάνει, παρά τη ζημιά που προκαλεί, είτε λόγω Φόβου, είτε λόγω Συνήθειας, είτε λόγω Άγνοιας. Επομένως, Φόβος, Συνήθεια και Άγνοια είναι τα τρία συστατικά στοιχεία που κάνουν κάποιον να λειτουργεί παράλογα και αναποτελεσματικά. Φόβος να ξεφύγει από τα πεπατημένα, και αδυναμία αλλαγής συνηθειών αντίδρασης. Για την άγνοια και την άγνοια της άγνοιας δεν έχουμε να πούμε τίποτε παραπάνω.

Το θέμα δεν κλείνει εδώ. Θα επανέλθω στα επόμενα. Κυρίως όμως περιμένω τα δικά σας σχόλια.