Τετάρτη 13 Φεβρουαρίου 2008

Η ΚΑΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΗ: Θεωρίες, θεωρίες, θεωρίες........


Σε προηγούμενο κείμενο παρουσίασα τις δομικές μονάδες που κατά τη γνώμη μου πρέπει να έχει ένα σύστημα γνώσεων για να θεωρείται επιστημονικό και έγκυρο. Αναφέρθηκα τόσο το κριτήριο της επαληθευσιμότητας το οποίο αμφισβητήθηκε από τον Popper, όσο και το κριτήριο της διαψευσιμότητας το οποίο και εισήγαγε στη θέση του και το οποίο εξ ίσου αμφισβητήθηκε, όπως και όλα όσα συντάχτηκαν μετέπειτα με σκοπό ν’ αμφισβητήσουν κάποια προηγούμενά τους. [Περί Ψευδοεπιστήμης, ΕΔΩ]

Η αντίρρηση του Popper στην Επαγωγική Λογική ήταν ότι δεν αρκεί να συσσωρεύει κανείς μόνο γεγονότα που να επαληθεύουν μια θεωρία, αλλά θα πρέπει η υπό επικύρωση θεωρία να παρέχει η ίδια τις δυνατότητες εκείνες, (κάποιο πείραμα ή κάποια παρατήρηση), που να μπορούν να την καταστήσουν διαψεύσιμη και να την ανασκευάσουν. Ο Popper στην διατύπωσή του αυτή είχε μόνον αγαθές προθέσεις στοχεύοντας στη διάσωση της επιστήμης από τους 'εχθρούς' της. Για τον Popper, «μια θεωρία μπορεί να είναι επιστημονική ακόμα και όταν δεν υπάρχει κάποια απόδειξη υπέρ της, ή μπορεί να είναι ψευδοεπιστημονική ακόμα και αν έχει όλες τις αποδείξεις με το μέρος της». Το κεντρικό σημείο γι αυτόν είναι το κατά πόσον οι θεωρίες μπορούν να παρέχουν δυνατότητες ανασκευής τους.

Αυτό, όμως είναι και σωστό και λάθος. Σωστό, γιατί ποτέ δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι ότι έχουμε εξετάσει όλα τα σχετικά γεγονότα. Μπορεί κάποιος για παράδειγμα, να μαζεύει μόνο δεδομένα που επαληθεύουν μια θεωρία, ή για να μην τον αδικήσουμε, να τυχαίνει όλα τα δεδομένα που έχουν περιπέσει στην αντίληψή του να την επαληθεύουν, ενώ να αγνοεί, είτε εσκεμμένα είτε από άγνοια την ύπαρξη άλλων που την διαψεύδουν.

Από την άλλη μεριά, το κριτήριο διαψευσιμότητας εμπεριέχει αρκετά αδύναμα σημεία, τα οποία επισημάνθηκαν από πολλούς.


Διότι
1). Κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει το γεγονός ότι όλες οι επιστημονικές θεωρίες βασίζονται σε εμπειρικά δεδομένα τα οποία προσπαθούν ν’ αναπαράγουν και ότι μια θεωρία είναι τόσο πιο επιτυχημένη όσο περισσότερα φαινόμενα ΕΞΗΓΕΙ και ΠΡΟΒΛΕΠΕΙ. Οι θεωρίες αποτιμώνται από τις επιτυχίες και όχι από τις αποτυχίες τους. Τι να κάνουμε, αυτή είναι η πραγματικότητα!

2). Με το να ανάγουμε την επιστημονικότητα μιας θεωρίας στον τρόπο που μπορεί να διαψευστεί, στρώνουμε το έδαφος για την αναγνώριση ψευδοεπιστημονικών θεωριών όπως η Αστρολογία και ο Δημιουργισμός ως επιστημονικών καθ’ όσον περιέχουν στοιχεία τα οποία μπορούν να διαψευστούν.

3). Οι επιστήμονες δύσκολα παραιτούνται από μια Θεωρία επειδή φάνηκε ανίκανη να αναπαράγει ή να προβλέψει σωστά κάποιο φαινόμενο. Η Θεωρία είναι μια μεγάλη Υπερκατασκευή η οποία περιέχει πολλές επί μέρους υποθέσεις, εικασίες και συμβάσεις, οι οποίες και μπορούν να τροποποιούνται στα πλαίσια πάντα της Υπερκείμενης Θεωρίας. Όταν συσσωρευτούν τόσες πολλές αντενδείξεις ώστε η προσθήκη και νέων Πτολεμαϊκών επίκυκλων (τροποποιήσεων) να μην φέρνει την προσδοκώμενη αναπαραγωγή πιο πολλών δεδομένων, τότε η Θεωρία εγκαταλείπεται ή αυτό που είναι και το σύνηθες, περιορίζεται σε ένα μικρότερο πεδίο εφαρμογών, όπως η Νευτώνεια σε σχέση με την Γενική Θεωρία της Σχετικότητας η οποία και την αντικατέστησε. Σε σχέση με τις φυσικές επιστήμες δεν μπορώ να θυμηθώ κάποια Θεωρία η οποία να έχει εγκαταλειφθεί τα τελευταία 200 χρόνια επειδή στηρίχτηκε σε λανθασμένες αρχές. (Η πίστη στην ύπαρξη του αιθέρα αφορά στις υποθέσεις, όχι στις αρχές). Όταν άρχισε η Κλασική Μηχανική να μην μπορεί να εξηγεί τα φάσματα σωμάτων ή ατόμων δεν εγκαταλείφθηκε σαν θεωρία παρά την εισαγωγή της Κβαντικής Μηχανικής. Απλώς στριμώχτηκε λιγάκι σε ότι αφορά το πεδίο εφαρμογών της και συνέχισε να κάνει καλά τη δουλειά της.

4) Ποτέ μια θεωρία δεν εγκαταλείπεται έτσι αυτόματα κι απλά αν δεν υπάρχει ήδη στον ορίζοντα μια άλλη ανταγωνιστική θεωρία η οποία να δίνει ήδη καλύτερα δείγματα γραφής.

Σύμφωνα με τον Lakatos αυτό που ξεχωρίζει την επιστήμη από την ψευδοεπιστήμη είναι κυρίως η ΠΡΟΒΛΕΠΤΙΚΗ ικανότητα της πρώτης. Οι Ψευδοεπιστήμες αυτό που κάνουν είναι να προσπαθούν να ενσωματώσουν γεγονότα ήδη γνωστά.


Ουσιαστική κριτική στον Popper και το κριτήριό του άσκησαν επίσης οι Kuhn και Feyerabend, μόνο που πήγαν τη βαλίτσα ακόμη πιο μακριά, με το να αποδέχονται τον εξωλογικό χαρακτήρα, δηλαδή το αυθαίρετο της επιλογής μιας επιστημονικής θεωρίας, εισάγοντας έτσι στις επιστήμες σχετικιστικές αντιλήψεις. Αυτό συμβαίνει επειδή οι παρατηρήσεις που γίνονται και τα δεδομένα που συλλέγονται από τους επιστήμονες, θεωρούν ότι καθοδηγούνται από ένα θεωρητικό προσχέδιο που είναι ήδη εντυπωμένο στο μυαλό τους. Εξ ου και ο σχετικισμός, καθ όσον κάθε θεωρία κουβαλάει και τα δικά της δεδομένα τα οποία, όπως ισχυρίζονται είναι τέτοια ώστε να την επαληθεύουν.

Και πάλι πιστεύω ότι αυτή η θέση περιέχει στοιχεία και αλήθειας και λάθους. Αλήθειας, διότι όντως οι επιστήμονες θα στρέψουν προς τα ‘κεί την προσοχή τους, όπως τους υπαγορεύουν οι συσχετισμοί που η θεωρία που ακολουθούν πραγματεύεται και υποδεικνύει. Επίσης τα ερωτήματα που θέτουν στη φύση συνάδουν με το πνεύμα της εποχής τους.

Λάθους, διότι πολλές φορές η προηγούμενη τακτική αρνείται να δουλέψει, οπότε οι επιστήμονες αρχίζουν να δοκιμάζουν καινούργιους συσχετισμούς μεταξύ των παραμέτρων που περιγράφουν τα φαινόμενα που εξετάζουν. Οι οποίοι νέοι συσχετισμοί όταν επαναλαμβάνονται και σε πολλές άλλες περιπτώσεις ακολουθώντας το ίδιο σχήμα, τότε σηματοδοτούν την ανάγκη για τη θεωρητική διατύπωση νέων νόμων.

Ακολουθώντας πλέον το σχετικιστικό μονοπάτι, ο δρόμος προς τον παραλογισμό δεν είναι μακρύς, καθ ότι δεν είναι δύσκολο να φτάσει κανείς σε αντιλήψεις του τύπου ότι «οι επιστήμονες δεν ανακαλύπτουν τη φύση της πραγματικότητας, αλλά την δημιουργούν», αντιλήψεις που δεν είναι μακριά από την μηδενιστική αντίληψη ότι όλες οι μορφές γνώσεις είναι ισότιμες, ότι η θρησκεία είναι στο ίδιο τσουβάλι με την επιστήμη ως προς το γνωσιολογικό τους περιεχόμενο και ότι στο τέλος-τέλος η Επιστήμη μπορεί ήσυχα να πεθάνει.

Μέχρι τώρα δεν πιστεύω ότι υπάρχει επιστημολογική θεωρία που να μπορεί να δώσει κάποια περιεκτική και τελεσίδικη απάντηση για το τι είναι η Επιστήμη, με έναν σχηματικό και ΑΞΙΩΜΑΤΙΚΟ τρόπο. Κυρίως γιατί λίγοι από τους επιστημολόγους έχουν συναίσθηση του τι είναι η Επιστήμη από πρακτική άποψη, του τι σημαίνει, δηλαδή, να κάνεις πειράματα και να σκαρώνεις μοντέλα και θεωρίες.

4 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ορισμός της επιστήμης εξαρτάται απο το τι θέλουμε να περιλάβουμε σε αυτήν. Ένας αυστηρός ορισμός θα επιτρέψει ενδεχομένως να θεωρήσουμε επιστήμη μόνο τη φυσική και τα μαθηματικά.

Ερώτηση: Υπάρχει κατα τη γνώμη σου κάτι το επιστημονικό, στις λεγόμενες "Κοινωνικές επιστήμες" ?

cynical είπε...

Καλημέρα ανώνυμε! Θα έλεγα ότι είναι μια πολύ καλή ερώτηση που θα ήθελα ν' αποφύγω, γιατί ό,τι και απάντηση να δοθεί πάντα θα υπάρχουν έντονες αντιρρήσεις.
Από την άλλη μεριά δεν μπορούμε και να την αποφύγουμε αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς.
Η δική μου ταπεινή άποψή είναι ότι το Α και το Ω μιας επιστήμης είναι η ΠΡΟΒΛΕΠΤΙΚΗ της ικανότητα σε σχέση με ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ φαινόμενα, που δεν επιδέχονται αμφισβήτηση. Ως εκ τούτου, η Φυσική είναι η "Βασίλισσα". Και τα μαθηματικά από κοντά ακολουθούν. Δεν αρκεί κάποια discipline να συλλέγει μόνο και να συστηματοποιεί γεγονότα και να παράγει "θεωρητικά ενοποιητικά σχήματα". Αυτό το κάνουν οι ψευδοεπιστήμες, αστρολογία, ομοιοπαθητική κ.λ.π. Αλλά δεν έχουν καμιά αξία, γιατί δεν προβλέπουν κάτι το οποίο να είναι και αδιαμφισβήτητα αληθές.

Τώρα σχετικά με τις Κοινωνικές Επιστήμες. Είναι πολλές και κάθε μια έχει και τη δική της πρακτική.
Πολλές προσπαθούν να ποσοτικοποιήσουν τις μελέτες τους, (χρήση στατιστικών μεθόδων), διαθέτουν εξηγητικό μηχανισμό,(θεωρίες) και πιστεύω ότι όσοι κοινωνιολόγοι συνδιάζουν αυτά τα δύο εργαλεία [ποσοτική καταγραφή του υπό μελέτη φαινομένου] και θεωρία, μπορούν να παρέχουν τεκμηριωμένους εξηγητικούς μηχανισμούς. ¨οσο για την πρόβλεπτική ικανότητα...
Νομίζω ότι η Οικονομική είναι επιστήμη και με τα νέα μαθηματικά προσπαθεί, δεν το βάζει κάτω.
Για τα άλλα, ίδωμεν..

Ανώνυμος είπε...

Καλή μου Cynical,
συμφωνώ ότι οι κοινωνικές επιστήμες είναι κάτι διαφορετικό.

Διερωτώμαι όμως: Ακόμη κι αν απουσιάζει η ποσοτικοποίηση και η προβλεπτική ικανότητα, δεν πρέπει να βρεθούν και κάποια άλλα κριτήρια ώστε να ξεχωρίσει η π.χ. η νομική, απο την αστρολογία ?

Σκεφτόμουν για πολλά χρόνια: δεν υπάρχει τίποτε το επιστημονικό στη νομική, είναι απλώς η κωδικοποίηση του συμφέροντος του ισχυροτέρου. Όταν όμως ήρθα σε μια (έστω επιπόλαια) επαφή με τη φιλοσοφία του δικαίου, και είδα τη μεθοδικότητα με την οποία επιλέγονται αρχές στις οποίες βασίζονται π.χ. δικαιώματα, κλπ, κατάλαβα ότι ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΑ υπήρχε μια "επιστημονική" αυστηρότητα.

Θα έλεγα, ότι αν θέλουμε να αφήσουμε μια πόρτα ανοιχτή και τις κοινωνικές επιστήμες πρέπει να δεχτούμε ότι και μόνο η μέθοδος μπορεί να βαφτίσει μια ενασχόληση επιστημονική ανεξάρτητα απο την ύπαρξη αντιστοιχίας με τον πραγματικό - αισθητό κόσμο.

ευχαριστώ για τη φιλοξενία, και συγνώμη για την πολυλογία,
NP

cynical είπε...

Καλημέρα και σ' αυχαριστώ για τα ενδιαφέροντα θέματα που θίγεις.

Η Νομική δεν είναι επιστήμη και μάλιστα πουθενά στον κόσμο δεν κατατάσσεται στις επιστήμες. Για το λόγο ότι δεν εξηγεί ούτε προβλέπει τίποτε για τον κόσμο. Είναι μια "man-made" υπόθεση, καθ' ότι το δίκαιο αλλάζει ανα τους αιώνες και εποχές.

Η αστρολογία έχει όλα τα δομικά στοιχεία για να είναι επιστήμη. Θέλει και αυτή να εξηγήσει τον κόσμο όπως και η αστρονομία. Άλλωστε ήταν στις τάξεις της επιστήμης για πολλούς αιώνες, και ο Κοπέρνικος ο ίδιος κατάστρωνε αστρολόγια. Αλλά, είναι μια ΛΑΘΟΣ "επιστήμη", έχει λάθος μοντέλο και θεωρία, και επί πλέον δεν έχει προτείνει κανέναν μηχανισμό εξήγησης του κόσμου.