Τρίτη 29 Ιανουαρίου 2013

Ο αργόσυρτος θάνατος της καινοτομίας



Το εξώφυλλο πρόσφατου τεύχους του Economist (12-18 Ιανουαρίου 2013) με τον σκεπτόμενο του Ροντέν να στοχάζεται καθήμενος σε μια σύγχρονη χέστρα, θα μπορούσε να εκληφθεί σαν μια μεταμοντέρνα μετεγγραφή στον 21ο αιώνα του ανάποδου ουρητήρα του Ντυσάμ, εικόνα, που θα παρέπεμπε στην εμφάνιση κάποιου νέου προκλητικού παριζιάνικου ή νεοϋορκέζικου καλλιτεχνικού ρεύματος. 

Λάθος, όμως, ανάγνωση. Όπως μαρτυράει η φούσκα πάνω από το κεφάλι του γλυπτού, αυτό που αναρωτιέται ο σκεπτόμενος είναι αν θα υπάρξει ποτέ κάτι τόσο χρήσιμο όσο μια κοινή κοινότατη χέστρα. Μια ενδιαφέρουσα, λοιπόν, εισαγωγή στο θέμα που πραγματεύεται στις μέσα σελίδες και το οποίο δεν είναι άλλο από την φτώχεια της καινοτομίας τις τελευταίες δεκαετίες στο δυτικό κόσμο.

Παρά τη βαβούρα από την πρόσφατη αναζωογόνηση της Silicon Valley, αρκετοί, ακόμα κι  ανάμεσα στους ανυπόμονους νέους ενοίκους της, εκφράζουν την άποψη ότι ο ρυθμός των καινοτόμων ανακαλύψεων στην Αμερική εδώ και δεκαετίες ακολουθεί την κατιούσα. Την ίδια άποψη έχει κι ο Peter Thiel, ιδρυτής του PayPal, καθώς κι ένας ολοένα αυξανόμενος αριθμός οικονομολόγων και μηχανικών. Κάποιοι δε, εκφράζουν την άποψη ότι μια από τις αιτίες της πρόσφατης κρίσης μπορεί να εδράζεται και στην μακρόχρονη τεχνολογική στάση. 

Με μια πρώτη ματιά τέτοιες σκέψεις φαντάζουν αιρετικές, μιας και οι περισσότεροι βομβαρδιζόμαστε καθημερινά για τα μύρια θαύματα που επιφύλαξε στον πρόσφατο πολιτισμό μας η εξέλιξη και η τεχνολογική πρόοδος. Τίποτε πιο μακριά απ’ αυτό. Τίποτε πιο μακριά απ’ την πραγματικότητα των αριθμών και της αδιαμεσολάβητης εμπειρίας. Παρ’ όλες τις επίπεδες οθόνες, τα λεπτά σαν τσιγαρόχαρτα τηλέφωνα και το σαματά της ευρυζωνικότητας, πάρτε το χαμπάρι: ο κόσμος στέρεψε από ιδέες!

Αν εξετάσει κανείς τη χρονική εξέλιξη των κερδών στον κλάδο της μεταποίησης στην Αμερική, διαπιστώνει ότι από το 1970 και μετά η καμπύλη παραμένει σχεδόν οριζόντια. Σύμφωνα με τον Economist για το φαινόμενο αυτό υπάρχουν τρεις ερμηνείες, οι οποίες στο σύνολό τους δεν είναι άσχετες με το φρενάρισμα της τεχνολογικής εξέλιξης.

Η πρώτη ερμηνεία έχει να κάνει με την αλληλεπίδραση ανάμεσα στον «εκτατικό» και «εντατικό» τρόπο ανάπτυξης. Ο δυτικός κόσμος, ό,τι είχε να πάρει από τον πρώτο, με την προσθήκη περισσότερης εργασίας, κεφαλαίου και πρώτων υλών, το πήρε. Το επιπλέον, το οποίο παρέχει μόνο η «εντατική» ανάπτυξη, και η οποία πυροδοτείται από το τεχνολογικό πλεονέκτημα, όπως δείχνουν τα στοιχεία, είτε είναι πενιχρό, είτε δεν μπορεί πλέον να αποσπασθεί. 

Όλον τον 19ο αιώνα η παραγωγικότητα στη Βρετανία αυξανόταν συστηματικά, κατά 1% το χρόνο. Αντίστοιχα στην Αμερική, μέχρι το μέσον του 20ου, η αύξηση βρισκόταν στο 2.5% ετησίως. Από το 1970 όμως και μετά αρχίζει να φλερτάρει με ρυθμούς κάτω του 2%, ενώ στη δεκαετία του 2000, η πτώση είναι δραματική, κάτω του 1%.

Ο Robert Gordon, οικονομολόγος στο πανεπιστήμιο Northwestern των ΗΠΑ θεωρεί ότι οι δυο προηγούμενοι αιώνες έδωσαν ένα μεγάλο κύμα ανακαλύψεων, το οποίο πλέον έχει σβήσει, κι ότι τώρα επιστρέφουμε σ’ ένα καθεστώς όπου η ανάπτυξη θα πορεύεται, όπως και παλιά, με τρόπο «εκτατικό». Αν το καλοσκεφτείς, συνεχίζει ο Gordon, οι θεμελιακές καινοτομίες, όπως η ικανότητα να χρησιμοποιείς ενέργεια σε μεγάλη κλίμακα, να μετακινείσαι από το σημείο Α στο Β, να ζεις σε άνετα σπίτια, και να συνομιλείς με όσους χρειάζεσαι, ήταν ελάχιστες. Στην πραγματικότητα, όλα αυτά έχουν πραγματοποιηθεί. Το να πάει η ανθρωπότητα σε μια άλλη γενιά, εξ ίσου βασικών ανακαλύψεων, χρειάζεται ακόμα πολύς δρόμος, ο οποίος ούτε ορατός είναι, ούτε εύκολος. Το να μετατρέψεις τα terabytes της γνώσης του γονιδιόματος σε κάποιο ιατρικό όφελος είναι πολύ πιο δύσκολο από το να ανακαλύψεις τα αντιβιοτικά. 

Μια δεύτερη εξήγηση της τεχνολογικής στάσης, είναι ότι παρά τον αυξανόμενο αριθμό των πατεντών, των ερευνητών και των χρημάτων που ξοδεύονται στην έρευνα και την ανάπτυξη, στην πραγματικότητα, τα αποτελέσματα είναι κι εδώ πενιχρά. Για παράδειγμα ένα ερευνητής της δεκαετίας του 1950 στην Αμερική συνέβαλλε 7 φορές περισσότερο στην οικονομία απ’ ότι ένας ομόλογός του, τη δεκαετία του 2000. Αν αφήσουμε απ’ έξω το γεγονός ότι οι περισσότερες πατέντες στερούνται πραγματικής αξίας, μιας και το μόνο που εξυπηρετούν είναι ο εμπλουτισμός των βιογραφικών για μια θέση στην ακαδημαϊκή ιεραρχία, και ότι επιπλέον, οι ερευνητικές εργασίες είναι το ίδιο αυτοαναφορικές όπως και οι πατέντες, τότε μένει ένας άλλος παράγοντας (κατά Economist): το βάρος της γνώσης. Καθώς με τα χρόνια έχουμε φυσιολογικά μεγαλύτερη συσσώρευση γνώσης, ένας νέος επιστήμονας χρειάζεται όλο και περισσότερο χρόνο για να γίνει κύριος του γνωστικού του πεδίου, και να γεννήσει νέες ιδέες. Αν και υπάρχει κάποια βάση, η άποψή μου είναι ότι η εξήγηση αυτή δεν έχει βάρος. Για την αδυναμία ειδικά της έρευνας να παράξει αποτελέσματα ανάλογα με τους πόρους που διατίθενται για το σκοπό αυτό, θ’ ασχοληθούμε σε επόμενο κείμενο.  

Η τρίτη εξήγηση βασίζεται σ’ αυτό που ο καθένας προσλαμβάνει εμπειρικά. Ενώ το πέρασμα από τον πάγο και τη σκάφη στις αρχές του αιώνα, στο ψυγείο και το πλυντήριο γύρω στο ‘70 ήταν ένα μεγάλο βήμα, από τότε μέχρι σήμερα δεν έχει υπάρξει κάτι θεμελιακά διαφορετικό. Ό,τι υπήρχε σε ένα σπιτικό τότε, υπάρχει και σήμερα, 40 χρόνια μετά. Το ίδιο συμβαίνει και με το προσδόκιμο ζωής. Στις αρχές του 20ου  αιώνα στην Αμερική ήταν 49 χρόνια, για να αυξηθεί το 1980 στα 74. Από τότε μέχρι σήμερα η αύξηση είναι μόνο κατά 4.7 χρόνια, παρά τα δισεκατομμύρια που δαπανήθηκαν εν τω μεταξύ για τη θεραπεία κοινών ασθενειών, όπως ο καρκίνος και τα καρδιακά νοσήματα. 

Αλλά σκεπτικισμός επικρατεί και ως προς την πολυθρυλούμενη επίδραση της πληροφορικής, των υπολογιστών και του ιντερνετ στην αύξηση της παραγωγικότητας. Αν οι υπολογιστές μετρούσαν, τότε το αποτέλεσμά τους θα καθρεφτιζόταν και στους διάφορους δείκτες. Αλλά, δεν καθρεφτίζεται. Παρ’ όλο το Googling και Skypeing, η παραγωγικότητα δεν λέει να σηκώσει κεφάλι. 

«Τι κατορθώσαμε;», αναλογίζεται ο Peter Thiel. «Θελήσαμε ιπτάμενα αυτοκίνητα, κι αντί γιαυτό πήραμε 140 χαρακτήρες!». 

Αναμφίβολα, ο καπιταλισμός έχει από καιρό περιέλθει σε δεινή θέση, απόδειξη της οποίας είναι και η πρόσφατη οικονομική κρίση. Έχοντας εξαντλήσει τα τεχνολογικά πλεονεκτήματα των προηγούμενων αιώνων, από το ’70 και μετά για να μπορέσει να πάρει παράταση στράφηκε στον κούφιο τομέα των χρηματοπιστωτικών. Ο χρόνος ζωής όμως της πλαστής αυτής αναγέννησης αποδείχτηκε μικρός. Και δικαιολογημένα. Είναι φανερή, ακόμα και στον πλέον αδαή, η αγωνία του να εύρει μια νέα διέξοδο, ένα νέο πεδίο για να βάλει και πάλι μπροστά τις μηχανές της ανάπτυξης, της εκμετάλλευσης και του κέρδους. Γιαυτό και ο παρατηρούμενος παροξυσμός, η επιτακτική επίκληση της καινοτομίας απ’ όλες τις μεριές.

«Μουλάρι, όμως ο Αστραχάν». Όσο και να την επικαλούνται, όσο και να την ψάχνουν, όσο και να προσπαθούν να την εκμαιεύσουν, αυτή δεν φαίνεται να τους κάνει το χατίρι. Ψήγματά της μόνο εμφανίζονται εδώ και κει, άπνοα όμως, κι εφήμερα, με ημερομηνία λήξης στο πρώτο φως της επόμενης ημέρας. Κι όσο αυτή δεν έρχεται, κι όσο ο καπιταλισμός δεν βρίσκει διέξοδο, τόσο θα λυσσομανά και θα τρώει τις σάρκες του και τις δικές μας, βεβαίως, βεβαίως.

13 σχόλια:

spiral architect είπε...

Συζητούσα τις προάλλες σε ένα ριγιούνιον παλιών φίλων και συμφοιτητών περί επιστημονικών ανακαλύψεων στα τέλη του 20ου και αρχές του 21ου αι., συγκριτικά με όλα όσα ανακαλυφθήκαν κατά το παρελθόν και τα βλέπουμε ακόμα γύρω μας.

Η απάντηση από δυο γνώστες (ο ένας χρόνια ερευνητής στο εξωτερικό) απ' την παρέα μας ήρθε ομόφωνα: Νέες ανακαλύψεις υπάρχουν και συνεχίζουν να βγαίνουν αλλά, είναι κατοχυρωμένες με πατέντες εταιρειών, περιμένοντας την κατάλληλη στιγμή για να βγουν στην αγορά, με το αζημίωτο βέβαια.
Κατοχυρώνεται ακόμα και η πιο απίθανη ανακάλυψη, π.χ. η συχνότητα ωορρηξίας του αρμαδίλου, ούτως ώστε αν στο μέλλον βγει μια συγγενής ανακάλυψη προς όφελος της κοινωνίας, να μπορεί η πρώτη εταιρεία που έχει κάνει κατοχύρωση να πράξει τα (νομικώς) δέοντα.
Ακόμα μια μικρή παράμετρος της βαρβαρότητας που διάγουμε.

Unknown είπε...

Αν λάβουμε δε υπ' όψη ότι οι πιό φαεινές ιδέες έρχονται στην τουαλέτα (ένας θεός ξέρει γιατί), δεν είναι παράξενο που ο σκεπτόμενος κάθεται σε λεκάνη!
Καιρός να γυρίσουμε στα βασικά και να… πάμε και για κανά ψάρεμα αντί να τρέχουμε σαν παλαβοί να «προκάμουμε»!

cynical είπε...

Oι πατεντες συνολικα καταντησαν να μην εχουν καμια αξια. Αφ' ενος εχει δημιουργηθει μια αγορα οπου καποιοι κερδιζουν απο τα χρηματα που καταβαλει καποιος για να κατοχυρωσει μια πατεντα, και τα οποια δεν ειναι λιγα, κι απο την αλλη με αυτες πλουτιζουν βιογραφικα. δηλαδη οι πατεντες ειναι για εσωτερικη καταναλωση. Οποτε βλεπεις ο καθενας να πατενταρει ο,τι του κατεβει.

Αλλα εδω μιλαμε για ανακαλυψεις που θα πανε την οικονομια σε αλλο παραγωγικο παραδειγμα. Μιλαμε για θεμελιακες καινοτομιες. Κατι πηγε να γινει με τα "πρασινα", αλλα οπως βλεπεις δεν περπαταει.
Το ιδιο και με τα biotech.
Σαν καινοτομιες περνανε τα διαφορα gadgets, ή το ξαναπακεταρισμα πολυ παλιων ιδεων. Οπως βλεπουμε ομως, αυτα δεν δινουν καμια σημαντικη ωθηση.

Οι οικονομιες που αναπτυσσονται απλα τωρα τους δινεται η ευκαιρια να χρησιμοποιησουν τεχνολογια που στη δυση εχει ηδη παλιωσει.

cynical είπε...

Darthiir,

μ' αυτη τη συνθεση στο εξωφυλλο, ο economist χτυπησε φλεβα! Στις τουαλετες, ξελαφρωνει περα απο το εντερο και το μυαλο.

ο δείμος του πολίτη είπε...

Δε θα συμφωνήσω απόλυτα στα αίτια. Για παράδειγμα προσπερνάς -γιατί άραγε- ως αίτιο το κατεστημένο και τα οικονομικά συμφέροντα που λειτουργούν ως βασικό αίτιο ανάσχεσης της καινοτομίας. Η υπερδύναμη που συσσώρευσε το κατεστημένο (μοναδική δύναμη στην ιστορία πχ των ΗΠΑ, οικονομική και πολιτική) εμποδίζει πολλά φιλόδοξα σχέδια (πχ ηλεκτρικό αυτοκίνητο, ηλιακή ενέργεια) που συνδέονται με υψηλή έρευνα η οποία θα μπορούσε να φέρει καινοφανή αποτελέσματα (τυχαία ή εμμέσως τυχαία).
Παράλληλα, υπάρχει ένα βασικό στοιχείο που πρέπει να δούμε. Η τεχνολογική καινοτομία προχώρησε τόσο γρήγορα που ανθρωπολογικά ήταν βέβαιο ότι θα φρενάρει κάπως απότομα. Άλλωστε, τα περισσότερα μικροηλεκτρικά αγαθά είχαν εφευρεθεί για τις ανάγκες του ψυχρού πολέμου (είτε το διαστημικό ανταγωνισμό είτε την κατασκοπία), που τώρα πια αυτός ο τομέας στρέφεται όχι σε κάποιο εξωτερικό εχθρό, αλλά στο εσωτερικό της κάθε χώρας για τον περιορισμό των αντιδράσεων και τον έλεγχο της μεσαίας τάξης (του βασικού καταναλωτή, που όμως αδυνατέι πια να καταναλώνει)

cynical είπε...

Δημο,
για να μηνμπλεξουμε σε λεπτομερειες, σε οτι αφορα την τεχνολ προοδο εχουμε κι εδω εφαρμογη του νομου των diminishing returns.

Τα σημαδια οτι εχουμε φτασει σε σημειο κορεσμου των υπαρχοντων τεχνολ δυνατοτητων ειναι η στασιμοτητα στο ρυθμο μεταβολης της παραγωγικοτητας τις τελευταιες δεκαετιες. Δες fig 1 στην πηγη.

Αλλο σημαδι ειναι οτι λυσσανε για καινοτομια. Οποια μπουρδα σκεφτουνε την ονομαζουν καινοτομια, χρονια τωρα. Αλλα δεν υπαρχει αλλαγη, παρ' ολη τη τεραστια αυξηση της υπολογιστικης ισχυος.

Το γιατι δεν βγαινουν πια παραγωγικες ιδεες εχει να κανει με το μοντελο της ερευνας. Οπως και στην οικονομια αυτο που μετραει ειναι το βραχυπροθεσμο και το ατομικο κερδος.

Αλλα η επιστημη θελει το χρονο της .

Ανώνυμος είπε...

Α.Κ.

Χωρίς να είμαι ειδικός (αλλά επειδή πρέπει να λέμε και την κουταμάρα μας για να ξεδίνουμε !), ίσως να υπάρχει και μια συσχέτηση με τη διάκριση "ιδιωτικό"-"δημόσιο" πανεπιστήμιο. Και εξηγούμαι: ίσως, η στοχοπροσήλωση σε εδώ και τώρα έρευνα για τις ανάγκες των επιχειρηματικών κερδών, να στερεί πόρους από ερευνητικές ομάδες που στρέφονται σε "έρευνα για την έρευνα" σε χαλαρούς ρυθμούς χωρίς την πίεση και το άγχος για "αποτελέσματα" και που ίσως οδηγούν σε "αλλαγές παραδείγματος".

Χαρακτηριστικό παράδειγμα το Ινστιτούτο Ανώτερων Μαθηματικών του Πρίνστον, όπου ο Αϊνστάιν και ο Γκέντελ έκοβαν βόλτες στα πάρκα συζητώντας (βέβαια το Πρίνστον είναι ιδιωτικό αλλά ελπίζω να καταλαβαίνετε το επιχείρημά μου)

cynical είπε...

A. K.

νομιζω οτι εχεις απολυτο δικαιο. Τα περισσοτερα κονδυλια πανε εκει που υποσχονται να δωσουν προιον.Ο,τι και να ειναι αυτο. Πριν καμποσο καιρο ειχα αναφερθει στο θεμα

«Αργή Επιστήμη» ενάντια στη «Fast-track Επιστήμη»

Dyer είπε...

Αυτά σχετικά με την αναποτελεσματικότητα της καινοτομίας στην ανάπτυξη ακόμα και σ’ αυτούς που έχουν κορυφαία έρευνα, υποδομές και τεχνολογία, ας το πει κάποιος στη κυβέρνηση που έχουν κάνει πιπίλα τη λέξη καινοτομία και τη θεωρούν το θαυματουργό μέσο για την ανάπτυξη, άνθρωποι βέβαια που δεν έχουν παραξει ποτέ τίποτα στη ζωή τους.

Ανώνυμος είπε...

Οι τρεις λόγοι που επικαλείται το economist σαν αιτία φρεναρίσματος της νέας τεχνολογίας είναι ολοφάνερα παιδιαρώδεις.
Το άρθρο σου καταλήγει στο σωστό συμπερασμα οτι η ανάπτυξη του καπιταλισμού έχει σταματήσει και μαζί του η έρευνα και η τεχνολογία.
Ο Δήμος γίνεται συγκεκριμμένος. Το κατεστημένο που έχει δημιουργηθεί δεν έχει ΣΥΜΦΕΡΟΝ να αναπτυχθεί η εύρενα και η επιστήμη , αλλά απεναντίας καθηλώνει όπου δει κάτι καινούργιο.
Η παρακμή ενός κοινωνικο-πολιτικού συστήματος έχει βάση τις παραγ. δυνάμεις αλλά επεκτείνεται σε όλα τα κοινωνικά παιδία και ειδικά στην επιστήμη.
Ο αρχαίος κόσμος είχε φτάσει στα πρόθυρα της βιομηχανικής επανάστασης με το Ηρωνα και τον ατμό του.Ομως δεν ευννοούσε την εφαρμογή της νέας επιστήμης η δουλοκτητική κοινωνία που δεν ήθελε να αλλάξει το σύστημα της δουλίας

markos

petrolhead είπε...

Το αρθρο του economist οντως τα βλεπει μονοδιαστατα και λεει μονο τη μιση αληθεια. Οι συνεργειες στον καπιταλισμό σπανιζουν πια και τα R&D τμηματα κοβουν χρηματα αφου σε περιοδους υφεσης οι οδικοι χαρτες που φτιαχνονται απο τη διοικηση δεν διαθετουν μαρουλι για τους επιστημονες-μηχανικους. Μεγαλο θεμα η πατεντα για να εχεις απλη γνωμη αν δεν εχεις προσπαθησει να πατενταρεις κατι η δεν εχεις εργαστει σε πολυεθνικη πανω σε ανταγωνιστικο προτζεκτ για να δεις τις συνθηκες και τα συμβολαια που υπογραφεις. Στη βιομηχανικη επανασταση με την ατμομηχανη του Watt ως το powerhouse της τοτε βιομηχανικης οικονομιας τα ΑΕΠ του βελγιου και της βρετανιας διπλασιαζονταν ανα εξαμηνο. Μπορει να γινει κατι τετοιο πάλι; Μαλλον οχι ακομα και οι τεχνολογιες της μικροηλεκτρονικης και της πληροφορικης μετα το 50 και το 80 που εκαναν το μπαμ μαλλον ηταν αρκετα light ακομα και απο τις πιο light τεχνολογιες των βιομηχανικων επαναστασεων σε οικονομικο πλαισιο σημαντικοτερες ομως σε κοινωνικο... Το οτι υπηρχαν τεχνολογιες χρονων που δεν αξιοποιηθηκαν οπως πολυ σωστα αναφερθηκε ειναι θεμα κοινωνικων-πολιτικων και οικονομικων δεδομενων, περα απο την ατμομηχανη του Ηρωνα του αλεξανδρινου θα μπορουσαμε να εχουμε προτζεκτορες ηδη απο το 15 αιωνα αλλα δεν νομιζω οτι ηταν ωριμοι να τα ειχαν στα σχολεια...

cynical είπε...

Το άρθρο toy Economist εχει και συνεχεια, οπου προσπαθει να μας παρηγορησει, κι οτι καποια στιγμη η τεχνολογια θα δωσει το μεγαλο boom, σίγουρα όμως δεν μας περιμενει στη γωνια του δρομου.

Χρηματα για ερευνα δοθηκαν πολλα τα προηγουμενα χρονια και διερωταται το bloomberg μια βδομαδα πριν, το που πηγαν. Αν και δεν μου αρεσαν τα συμπεράσματα του, εν τουτοις θα γραψω κατι γιαυτο. Αν μη τι αλλο ανοιγει μια κουβεντα.

Δεν ξερω τι υπογραφει καποιος οταν παιρνει πατεντα, αλλά ξερω ότι οι κινεζοι βγαζουν πατεντες φασον, και οτι οποιος θελει να πληρωσει παιρνει κι απο μια. Οι περισσοτερες νομιζω οτι ειναι για τα σκουπιδια. Και καποιες που ειναι promising, πιθανον να μενουν στα συρταρια.

Αυτο ομως που δεν με πειθει ακομα, ειναι αν οι εταιριες πραγματοποιουσαν τις πατεντες τους θα αλλαζε σημαντικα η κατασταση.

orthodox είπε...

Πολλά παρόμοια άρθρα αγγίζουν πτυχές του προβλήματος, κάποιες φορές με θαυμαστό τρόπο, πάντα όμως σταματούν πριν κάνουν ένα κλικ ακόμα.

Ινστρουχτορίστικα και "δογματικά" λοιπόν:

Το φαινόμενο περιγράφεται από τον κλασσικό, "ορθόδοξο" μαρξισμό, ως αντίφαση ανάμεσα στις παραγωγικές σχέσεις και στις παραγωγικές δυνάμεις, εξ αιτίας της όξυνσης της οποίας, οι πρώτες (σχέσεις) αλυσοδένουν τις δεύτερες (δυνάμεις) παγιδεύοντάς τες σε ιστορικά ξεπερασμένα σχήματα, και μη επιτρέποντάς τες να αναπτυχθούν.

Η επαναστατική αλλαγή των παραγωγικών σχέσεων αποτελεί προϋπόθεση για οποιαδήποτε άλλη διεργασία. Χωρίς αυτήν, οτιδήποτε άλλο θα οδηγήσει στο κενό.

Συγχωρέστε μου το απόλυτο ύφος και τον ξύλινο λόγο. Μέχρι εκεί μπορώ.