Η Σημειολογία του Πάχους

Αν ανατρέξουμε στο παρελθόν και συγκεκριμένα στη περίοδο της βιομηχανικής επανάστασης, ας πούμε στο τέλος του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα και λίγο αργότερα, θα δούμε ότι υπάρχει μια συγκεκριμένη αντιστοιχία ανάμεσα στις κοινωνικές διαστρωματώσεις και τις σωματικές αναπαραστάσεις των μελών τους. Έτσι το πρωτοεμφανιζόμενο εργατικό προλεταριάτο προσλαμβάνεται σαν υπερβολικά καχεκτικό, ενώ οι ανώτερες τάξεις σαν υπερβολικά ευτραφείς. Οι αντιστοιχίσεις αυτές δεν είναι μακριά από την πραγματικότητα, μιας και η τροφή, η οποία δεν ήταν ποτέ ικανοποιητική σε ποσότητα τα προηγούμενα χρόνια ακόμα και για τους ευγενείς, συνέχισε να αποτελεί αγαθό σε σπάνη για τους φτωχούς της περιόδου εκείνης, ενώ κάτι τέτοιο δεν συνέβαινε πλέον στα ανώτερα αστικά στρώματα. Κατά συνέπεια το πάχος αποτελούσε όντως σύμβολο κοινωνικού status.

Τα πράγματα άλλαξαν κάπου στα μέσα του 20ου αιώνα, όταν για πρώτη φορά η ανθρωπότητα βάδιζε πλέον στην εποχή της μετα-σπάνης. Η ραγδαία ανάπτυξη που παρατηρήθηκε στις χώρες της Δύσης μετά τον δεύτερο μεγάλο πόλεμο εξασφάλισε πλεόνασμα τροφής για όλο το δυτικό κόσμο. Έτσι η χωρίς φειδώ κατανάλωση τροφής έπαψε να αποτελεί σημαντικό κοινωνικό διακριτικό στοιχείο, αφού όλοι πια είχαν πρόσβαση σ’αυτή, η δε παχυσαρκία προσέλαβε πολύ αρνητικά χαρακτηριστικά.

Τα πράγματα ακολούθησαν εφ’ εξής μια τέτοια δυναμική, ώστε σήμερα οι αντιστοιχήσεις ανάμεσα στην θέση που κατέχει κάποιος στην κοινωνική κλίμακα και στο σωματικό βάρος του να έχουν πλήρως αναστραφεί. Ενώ τα παλαιά στερεότυπα συνεχίζουν λόγω αδράνειας λίγο πολύ να υφίστανται, η πραγματικότητα είναι τέτοια ώστε συνεχώς τα διαψεύδει. Εξετάζοντας τις ποικίλες εικόνες ανθρώπων του βιομηχανικού κόσμου, με τις οποίες καθημερινά μας κατακλύζει ο έντυπος και ηλεκτρονικός τύπος, διαπιστώνουμε ότι η παχυσαρκία και η σωματική πλαδαρότητα δεν προσδιορίζουν πλέον τα ανώτερα εισοδηματικά στρώματα, αλλά μάλλον το αντίθετο. Οι εύπορες τάξεις, όσο περισσότερο εύπορες γίνονται τόσο περισσότερο στρέφονται σε λιτότερη διατροφή. Τό πρώτο μέλημα κάποιου που ανέρχεται στην κοινωνική ιεραρχία είναι να στραφεί προς το σώμα του, να αδυνατίσει, να γυμναστεί, και ν’ αρχίσει τον ανηλεή αγώνα ενάντια στις θερμίδες, τα λιπαρά και τα σάκχαρα. Μ’ αυτό το τρόπο θεωρεί ότι ενσωματώνεται καλλίτερα στη νέα του τάξη.

Πώς έγινε λοιπόν και άλλαξαν τα πρότυπα της ομορφιάς, διότι περί αυτού πρόκειται τελικά, από το ευτραφές, πλαδαρό γυναικείο σώμα της Αναγέννησης με τις πολλές καμπύλες και τις απανωτές διπλώσεις, στο ακραία μονοδιάστατο σώμα της Τουίγκι?

Οι προνομιούχες τάξεις ανέκαθεν καθόριζαν τα κοινωνικά πρότυπα τα οποία διαχέονταν προς τις υποδεέστερες τάξεις που έτειναν να τα οικειοποιηθούν, και κατά συνέπεια αυτές οι ίδιες καθόριζαν και το πρότυπο της ομορφιάς. Επειδή ένα αδύνατο σώμα προϊδέαζε για μεγαλύτερη επιρρέπεια σε ασθένειες, για την αιτιολογία των οποίων δεν γνώριζαν τότε και πολλά, τούτο το πρότυπο δεν ήταν δυνατόν να υιοθετηθεί. Επί πλέον, επειδή μόνον οι εύπορες τάξεις είχαν τη δυνατότητα να εκτρέφουν και να συντηρούν ένα μεγάλο σώμα, δεν ήταν δύσκολο να το επιβάλλουν σαν δικό τους διακριτικό στοιχείο και, στη συνέχεια, ως πρότυπο ομορφιάς και σε όλα τα κατώτερα στρώματα.

Στη σημερινή εποχή, η κυρίαρχη κουλτούρα, εφ’ όσον εξέλιπε η διάκριση λόγω τροφής, διακατέχεται, αντιθέτως από το πρότυπο ενός νεανικού, καλογυμνασμένου και καλοσχηματισμένου σώματος, οι δε εξωτερικές συγκυρίες οι οποίες συνέβαλλαν στην επικράτηση του προτύπου αυτού μπορούν να συνοψιστούν σχηματικά στα παρακάτω κύρια σημεία:

Πρώτον, στο ξεπέρασμα του κατοχικού συνδρόμου. Οι κοινωνίες δεν έχουν πλέον ανάγκη, όπως είδαμε, να φετιχοποιούν τη τροφή, και οι άνθρωποι δεν χρειάζονται ενστικτωδώς να τη συσσωρεύουν εν είδη λίπους, όπως πολλά θηλαστικά, για να τη χρησιμοποιήσουν όταν οι σοδιές τύχει να καταστραφούν από τον κακό καιρό, την επέλαση του Αννίβα ή τη μήνι του Θεού.

Δεύτερον, στην επικράτηση και εμπέδωση της εξατομίκευσης, γεγονός που ευνοεί τη στροφή και την ενασχόληση περισσότερο με τον εαυτό και λιγότερο με τον άλλον ή τους άλλους. Μέσα στα ίδια πλαίσια, η ενασχόληση με το σώμα συνοδεύεται επίσης από την ενασχόληση με την ψυχή, με το πνεύμα (σπανιότερα), έως και με τον ομφαλό (συχνότερα).

Τρίτον, στην ανάδυση και εδραίωση του μετα-βιομηχανικού καπιταλισμού, με την μετατόπιση που έχει κάνει από την βιομηχανική παραγωγή στις υπηρεσίες και την έμφαση που έχει δώσει στην κατανάλωση. Μέσα στα πλαίσια αυτά, το σώμα και η ενασχόληση με αυτό έχουν εμπορευματοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό ώστε να συντηρούν μια τεράστια βιομηχανία υπηρεσιών με ασύλληπτα κέρδη. Το σώμα έχει κατατμηθεί σε δεκάδες επί μέρους σημεία, κάθε ένα από τα οποία εξυπηρετείται και από μια ανάλογη εξειδικευμένη υπηρεσία.

Ο δε συνεχιζόμενος εντοπισμός της παχυσαρκίας, ενδεικτικά, στα κατώτερα στρώματα, μπορεί να αναζητηθεί στον παραδοσιακότερο τρόπο της κοινωνικής τους οργάνωσης, κυρίως για οικονομικούς λόγους, αλλά και στην μικρότερη διεισδυτικότητα που έχει η σύγχρονη μορφή του καπιταλισμού, μαζί με τις πρακτικές και την κουλτούρα που τον συνοδεύει, στους κόλπους τους.