Αναγωγισμός και Πολυπλοκότητα

Η κατανόηση της πραγματικότητας από τις φυσικές επιστήμες αλλά και τις κοινωνικές, στηρίχτηκε κατά κύριο λόγο στην αναγωγιστική σκέψη, δηλαδή στη βασική ιδέα ότι το όλο μπορεί να γίνει προσπελάσιμο και κατανοητό μέσα από την κατανόηση των μερών που το απαρτίζουν. Ότι κάθε σύστημα, κάθε φαινόμενο μπορεί να αναλυθεί σε επί μέρους συνιστώσες, όπου η μελέτη και η γνώση των συστατικών τους στοιχείων όπως και των δυνάμεων διαμέσου των οποίων αλληλεπιδρούν, μπορούν ν’ αποτελέσουν ικανές προϋποθέσεις για την σύνθεση της πλήρους εικόνας.

Η συγκεκριμένη προσέγγιση, ότι δηλαδή «το όλον δεν είναι τίποτε άλλο παρά το άθροισμα των μερών του», αντανακλάται με τον πιο εύγλωττο τρόπο και στη διαδεδομένη αντίληψη περί κοινωνίας, όπως παγιώθηκε τις τελευταίες δεκαετίες, με τις γνωστές σε όλους μας συνέπειες.

Η αναγωγιστική σκέψη, παρ’ όλα αυτά απετέλεσε για αιώνες ένα πολύτιμο εργαλείο στα χέρια των φυσικών μιας και απέδωσε καρπούς στην εξωνυχιαστική σπουδή του μικρόκοσμου. Από την άλλη μεριά όμως, καθώς οι απαιτήσεις κατανόησης του κόσμου αυξάνονταν, όπως επίσης και οι πειρασμοί για τη μελέτη ακόμα πιο πολύπλοκων, όρα πραγματικών συστημάτων, ο αναγωγισμός έφτασε γρήγορα στα όριά του. Οι περιορισμοί αυτοί τέθηκαν εν πολλοίς από την ανάπτυξη των βιολογικών επιστημών, και των επιστημών του εγκεφάλου, καθ’ όσον γρήγορα έγινε κατανοητό, ότι όσο λεπτομερής και αν είναι η κατανόηση των φυσικοχημικών μηχανισμών του κυττάρου δεν θα φτάσουν ποτέ να εξηγήσουν το φαινόμενο της ζωής, όπως επίσης, ούτε η λεπτομερής καταγραφή του τρόπου λειτουργίας των νευρωνικών συνάψεων θα μπορέσει ποτέ να παράσχει εξηγήσεις για την εμφάνιση και το μηχανισμό λειτουργίας της σκέψης. Επομένως η ανάγκη εξεύρεσης ενός άλλου τρόπου προσέγγισης πιο συλλογικού-ολιστικού ήταν επιτακτική. Και στο σημείο αυτό έρχεται να μάς συναντήσει η σχετικά πρόσφατη θεωρία της πολυπλοκότητας (complexity theory), συστατικά στοιχεία της οποίας αποτελούν η μελέτη της αυτο-οργάνωσης (self-organization) των πολύπλοκων συστημάτων και των αναδυόμενων (emergent) ιδιοτήτων τους. Φιλοδοξία της είναι δε, να εντοπίσει τις κοινές αρχές, και γιατί όχι τους οικουμενικούς νόμους, αν υπάρχουν, που διέπουν τη χωρική διευθέτηση, την κίνηση και τα σχήματα συμπεριφοράς διαφορετικών μεταξύ τους συστημάτων, όχι μόνο στη φύση και στη βιολογία, αλλά και στις κοινωνίες, στις πόλεις και στην οικονομία.

Η ιστορία της φυσικής χοντρικά μπορεί να χωριστεί σε τρεις περιόδους, α) σε μια αρχική όπου η μελέτη περιορίζεται σε μικρά συστήματα, λίγων μόνο μεταβλητών που μπορούν να επιλυθούν με μολύβι και χαρτί και με τα υπάρχοντα μαθηματικά, β) σε μια επομένη, όπου με τη χρήση στατιστικών μεθόδων η μελέτη επεκτείνεται σε θερμοδυναμικά συστήματα, με άπειρο αριθμό μεταβλητών, όπως αέρια και υγρά, αλλά με μικρό βαθμό οργάνωσης και αλληλεξάρτησης των μεταβλητών τους και γ) στη σημερινή, όπου η μελέτη επιχειρεί να περιλάβει αληθινά πολύπλοκα συστήματα με βαθιά αλληλεξάρτηση και ενδογενή ικανότητα οργάνωσης σε νέες μορφές.

Αν πάρουμε ως παράδειγμα μια αποικία μυρμηγκιών και προσπαθήσουμε να εξηγήσουμε τον αξιοθαύμαστο τρόπο με τον οποίο έχει αυτή οργανωθεί, γρήγορα θα διαπιστώσουμε ότι η αναγωγιστική σκέψη δεν μπορεί να προσφέρει κάτι. Οι με κόπους μαζεμένες πληροφορίες για το κάθε μυρμήγκι χωριστά, μάς είναι εντελώς άχρηστες. Ούτε επίσης βοηθάει η υπόθεση ότι η οργάνωση μπορεί να οφείλεται σε κάποιο ιεραρχικό σύστημα, με κάποιον στην κορυφή που να μεταβιβάζει εντολές προς τα κάτω. Και τούτο διότι ο ρόλος της βασίλισσας της αποικίας είναι καθαρά αναπαραγωγικός και όχι οργανωτικός. Πώς γίνεται λοιπόν και τα μυρμήγκια, αλλά και άλλα κοινωνικά έντομα, κατορθώνουν και αναλαμβάνουν ρόλους διακριτούς ως προς το συγύρισμα και το νοικοκυριό, το κυνήγι τροφής και την απώθηση των εχθρών, το μάζεμα των σκουπιδιών και το θάψιμο των νεκρών σε χώρους σε ιδανική απόσταση τόσο μεταξύ τους, όσο και σε σχέση με κατοικημένες περιοχές και αποθήκες; Πώς γίνεται να συνεννοούνται όλα μαζί και να καταφέρνουν να αναπαράγουν την άριστα οργανωμένη αποικία τους, χωρίς να διαθέτουν ούτε ευφυΐα, ούτε και γενικό κουμανταδόρο;

Απλούστατα με τρία μόνο όπλα: α) Το «κάνω ό,τι κάνει ο διπλανός μου», β) κάποιες ορμόνες, την έκκριση των οποίων μπορούν να ρυθμίζουν κατά βούληση (;) και γ) την θετική ανάδραση (positive feedback) του ίδιου του συστήματος πάνω στον εαυτό του με σκοπό την καλύτερη διαμόρφωση των κανόνων· στη συγκεκριμένη περίπτωση, της ποσότητας της εκκρινόμενης ορμόνης.

Η κατά τεκμήριον, συλλογική ευφυΐα της μυρμηγκούπολης, ως πρότυπο της αυτο-οργανωμένης (self-organized) κοινωνίας, δεν είναι παρά η αναδυόμενη (emergent) ιδιότητα ενός πολύ μεγάλου συνόλου ομοίων και ανεξάρτητων μυρμηγκιών, όπου το «κάνω ό,τι κάνεις» μεταφράζεται στην απόφαση που παίρνει το ένα από αυτά βλέποντας το τι κάνουν κάποια άλλα που συναντάει τυχαία, ενώ οι κανόνες της αλληλεπίδρασης ορίζονται από τις ορμόνες-σήματα, ο τρόπος χρήσης των οποίων βρίσκεται εγγεγραμμένος λόγω φυσικής επιλογής και ικανότητας προσαρμογής στο DNA.

Χρησιμοποιώντας το ίδιο λεξιλόγιο, μπορούμε να πούμε ότι και η σκέψη αποτελεί μια αναδυόμενη ιδιότητα που προκύπτει από την ασυντόνιστη τοπική αλληλεπίδραση δισεκατομμυρίων νευρώνων, μέσω νευρικών ηλεκτρικών ώσεων, και μέσω μιας μακράς διαδικασίας αλληλεπίδρασης με το εξωτερικό περιβάλλον και προσαρμογής σε αυτό.

Ποια είναι λοιπόν τα κοινά χαρακτηριστικά τα οποία μοιράζονται τα δυο προηγούμενα συστήματα, δηλαδή η αποικία μυρμηγκιών και οι εγκεφαλικοί νευρώνες; Με λίγα λόγια πρόκειται για συστήματα πολύπλοκα, αποκεντρωμένα και μη ιεραρχικά, οργανωμένα εκ των κάτω (bottom-up), προσαρμόσιμα, και τα οποία εμφανίζουν αναδυόμενη (emergent) λειτουργική συμπεριφορά, (συλλογική ευφυΐα τα μυρμήγκια, σκέψη ο εγκέφαλος) βασιζόμενα αποκλειστικά στην ανάδραση (feedback) για την αυτορρύθμιση και την εξέλιξή τους. Στα εν λόγω συστήματα, τα στοιχεία που τα απαρτίζουν (μυρμήγκια και νευρώνες), δρώντας σε ένα κατώτερο επίπεδο και ακολουθώντας στοιχειώδεις κανόνες, μπορούν και φτάνουν σε ένα ανώτερο επίπεδο λειτουργίας, εντελώς νέας και απρόβλεπτης με βάση τις δυνατότητες του προηγούμενου πεδίου οργάνωσης. Με την έννοια αυτή τα εν λόγω συστήματα είναι μη-αναγώγιμα.

Σε ό,τι αφορά την αναδυόμενη συλλογική συμπεριφορά, αυτό που έχει σημασία, είναι ότι θα πρέπει να είναι λειτουργική, να εξυπηρετεί δηλαδή καλύτερα τις ανάγκες του συνόλου απ’ ότι θα μπορούσε να κάνει το καθένα από τα συστατικά του μέρη, γεγονός που θέτει σαν απαράβατη προϋπόθεση την ικανότητα προσαρμογής του συστήματος στο περιβάλλον. Στα μεν φυσικά συστήματα η προσαρμογή επιχειρείται με φυσικό τρόπο μέσω του DNA, στα δε τεχνητά επιβάλλεται έξωθεν με τον κατάλληλο προγραμματισμό των κανόνων αλληλεπίδρασης. Οι τυφώνες για παράδειγμα, δεν μπορούν να αποτελέσουν παράδειγμα αναδυόμενης συμπεριφοράς για το λόγο ότι λείπει η προσαρμοστικότητα και η λειτουργικότητα.

Στη φύση υπάρχουν ένα σωρό άλλα συστήματα τα οποία αυτο-οργανώνονται ώστε μέσα από τις δομές που προκύπτουν να αναδύεται μια νέα και μοναδική μακροσκοπική λειτουργική συμπεριφορά. Πάρτε για παράδειγμα τον σχηματισμό των πουλιών σε σμήνος, των ψαριών σε κοπάδια και τις πόλεις σαν αυτοτελείς οντότητες, κάθε μια με δικό της άρωμα και ψυχή, η Αθήνα εντελώς διαφορετική από το Παρίσι, με το τελικό αποτέλεσμα να διαμορφώνεται τυχαία από τις ασυντόνιστες και ανεξάρτητες κινήσεις εκατομμυρίων ανθρώπων.

Τη φύση της κοινωνίας σαν ανάδυση (emergence) υποστήριξε και ο Hayek στα γραπτά του, αντιτιθέμενος στις θεωρίες που την ήθελαν σαν το συνειδητό δημιούργημα ενός έλλογου όντος, (Θεός ή Λεβιάθαν). Παράλληλα όμως υποστηρίζει και την αναδυόμενη φύση των κοινωνικών θεσμών, όπως οι νόμοι και το κράτος, ερχόμενος προφανώς σε αντίθεση με τους αναρχικούς, σύμφωνα με τους οποίους, είναι οι νόμοι και οι θεσμοί αυτοί οι οποίοι αποτρέπουν την κοινωνία από το να αυτο-οργανωθεί μέσω της εθελοντικής συνεργασίας των ατόμων.