Οι Σφουγγοκωλάριοι του Φρίντμαν

Σαν αύριο, 16 του Νοέμβρη, πριν από τέσσερα ακριβώς χρόνια, ο πολυαγαπημένος μας Φρίντμαν, πλήρης ημερών, μάς άφησε επιτέλους χρόνους. Πολυβραβευμένος και πολυτιμημένος άφησε πίσω του βαριά κληρονομιά. Και δεν εννοώ μόνο τα πολυάριθμα βιβλία και γραπτά, ούτε τους πολυάριθμους μαθητές-κλώνους που σκόρπισε σ’ ολόκληρο τον κόσμο, όσο το πνεύμα του και τη θεραπευτική του τέχνη. Ο Φρίντμαν δεν ήταν απλώς ένας ιδιοφυής οικονομολόγος, ούτε ένας ακόμα ματαιόδοξος ακαδημαϊκός-ερευνητής, απ’ αυτούς που καβαλάνε το καλάμι πιστεύοντας ότι η επιστήμη αρχίζει και σταματάει σ’ αυτούς. Ήταν κάτι πολύ παραπάνω. Ήταν αποφασισμένος να κάνει κάτι που ουδείς οικονομολόγος πριν από αυτόν είχε σκεφτεί: να δει δηλαδή τη θεωρία του να εφαρμόζεται στην πράξη, υπό πραγματικές συνθήκες, πάνω σε πραγματικές κοινωνίες, πράγμα που κινώντας γη και ουρανό κατόρθωσε να το πετύχει.

Και μάλιστα όχι σε μια κοινωνία, αλλά σε πολλές. Ο Φρίντμαν δεν ήταν ένας οποιοσδήποτε καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Σικάγου. Ήταν ένας γκουρού, ένας άγιος. Δεν είχε μαθητές, αλλά πιστούς. Φοιτητές έτρεχαν στα σεμινάρια να πάρουν κάτι απ’ την αγιοσύνη του και μετά, με το ζήλο των νεοφώτιστων σκορπίζονταν σε διάφορα μέρη του κόσμου να τη μεταλαμπαδεύσουν. Όχι βέβαια από μόνοι τους, μιας και για τον θεάρεστο αυτό σκοπό έσπευδαν να βοηθήσουν τόσο η CIA όσο και το ίδρυμα Φορντ, παρέχοντας αφειδώς υποτροφίες σε παιδιά απ’ τη Λατινική Αμερική που ήθελαν να σπουδάσουν οικονομικά στο μέγα τέμενος του Σικάγου.

Στη δεκαετία του ’70, στη Λατινική Αμερική, όποια χούντα και να σήκωνες, θα 'βρισκες από κάτω τα παιδιά απ’ το Σικάγο, όπως τα ονόμαζαν, τοποθετημένα μάλιστα σε καίριες θέσεις: υπουργοί, υφυπουργοί, καθηγητές στα πανεπιστήμια κ.λ.π. Η πιο γνωστή συνεισφορά τους ήταν στον Πινοσέτ στη Χιλή, αλλά θα τους αδικούσαμε αν δεν αναφερόμασταν και στις υπηρεσίες που προσέφεραν στις χούντες της Ουρουγουάης, της Αργεντινής, και της Βραζιλίας. Το χρονικό της πλήρους αποδόμησης των κοινωνιών αυτών, του ξεπουλήματος των πόρων, της φτωχοποίησης, της τρομακτικής καταστολής και των βασανιστηρίων έχουν περιγραφεί προσφάτως με κάθε λεπτομέρεια και τεκμηρίωση στο βιβλίο της Ναόμι Κλάιν «Το δόγμα του Σοκ».

Οι χούντες αυτές δεν εφάρμοσαν απλώς τα οικονομικά προγράμματα του Φρίντμαν, του πιο γυμνού και αμόλυντου καπιταλισμού, αλλά εγκαθιδρύθηκαν ακριβώς για το λόγο αυτό, για να τα εφαρμόσουν. Τα δε φριχτά βασανιστήρια, οι εξαφανίσεις και οι εκτελέσεις χιλιάδων ανθρώπων συνέβησαν για ένα και μόνο σκοπό. Για να μπορέσει μέσα από τη θεωρία Φρίντμαν να λάμψει επιτέλους ο καπιταλισμός σε όλο του το μεγαλείο. Ο ίδιος επισκέφτηκε αρκετές φορές τη Χιλή, τη Βραζιλία και την Αργεντινή, έδωσε διαλέξεις και συναντήθηκε και με τον ίδιο τον Πινοσέτ, πάντα όμως φροντίζοντας σε δημόσιες δηλώσεις του να διαχωρίζει τη θέση του από τη χούντα και τις εκτελέσεις, μη θέλοντας προφανώς να παραδεχτεί ότι αυτά τα δυο συνδέονταν πολύ στενά. Και όχι μόνο αυτός, αλλά και ολόκληρη η Αμερική, που τον επιβράβευε φρόντιζε με επιμέλεια να τα ξεχωρίζει.

Οι χούντες ήρθαν και κάποια στιγμή παρήλθαν. Οι κυβερνώντες ανακάλυψαν ότι δεν χρειάζονταν πια τόσο πολύ αίμα για να περάσουν αυτά που ήθελαν. Μπορούσαν και χωρίς. Ένα τέτοιο παράδειγμα ήταν η Βολιβία. Το 1985, μετά από 18 χρόνια δικτατορικού καθεστώτος, τις προεδρικές εκλογές κέρδισε ένας πρώην πρόεδρος, ο Βίκτορ Πας, ο οποίος στην προηγούμενη θητεία του είχε καταφέρει να εθνικοποιήσει τα ορυχεία κασσίτερου και να αναδιανείμει τη γη. Με τα ίδιο δε πρόγραμμα είχε κατέβη και στις εν λόγω εκλογές. Αμ δε!

Εκείνη την εποχή ο πληθωρισμός στη Βολιβία έτρεχε με ένα δυσάρεστο πενταψήφιο νούμερο, για την τιθάσευση του οποίου εκλήθη ένας νεαρός και φιλόδοξος οικονομολόγος από το Χάρβαρντ, ο Σακς. Αν και κεϋνσιανός όπως διατεινόταν ότι ήταν, ο Σακς διαποτισμένος μέχρι το κόκκαλο από το πνεύμα Φρίντμαν και το δόγμα του σοκ, αύξησε δραστικά σε μια μόνο νύχτα την τιμή του πετρελαίου, μείωσε εξ ίσου δραστικά τους μισθούς και απέλυσε αρκετές χιλιάδες εργαζομένων. Το αποτέλεσμα ήταν η μεν εγχείρηση να επιτύχει, ο δε ασθενής να αποθάνει από το σοκ.

Η ανεργία είχε σκαρφαλώσει στο 30%, οι μισθοί είχαν μικρύνει κατά 40% και οι εργαζόμενοι στα ορυχεία κασσίτερου που εν τω μεταξύ είχαν πουληθεί, από 28,000 που ήταν προ της θεραπείας, έφτασαν να είναι μόνο 6,000. Καταργήθηκαν εκατοντάδες χιλιάδες θέσεις πλήρους απασχόλησης με πλήρη συνταξιοδοτικά δικαιώματα και αντικαταστάθηκαν με θέσεις ανασφάλιστες και μερικής απασχόλησης. Μέσα σε πέντε μόνο χρόνια ο αριθμός των Βολιβιανών με πλήρη σύνταξη μειώθηκε κατά 60%.

Ο πρόεδρος Πας, ο οποίος άλλα είχε υποσχεθεί προεκλογικά, και άλλα εφάρμοζε από την επομένη κιόλας μέρα, προσβλέποντας σε κάποια υποσχεθείσα οικονομική βοήθεια από την Ουάσινγκτον, βγήκε στην τηλεόραση και απεύθυνε από κάποια μικρά και μακρινή νήσον της Βολιβίας, ονόματι Καστελλόριζο, ένα δραματικό διάγγελμα προς τον Βολιβιανό λαό με το οποίο του εξηγούσε την αλλαγή πλεύσης και την αναγκαιότητα λήψης των συγκεκριμένων μέτρων. Δεν ήταν μόνο ο λαός που σοκαρίστηκε, αλλά λέγεται ότι ήταν και κάποιοι απ’ το υπουργικό συμβούλιο, οι οποίοι στο άκουσμα και μόνο ταβλιάστηκαν και εισήχθησαν εσπευσμένα στο νοσοκομείο με καρδιακά και εγκεφαλικά επεισόδια.

Η Βολιβία, παρ’ όλα αυτά δεν γονάτισε εντελώς. Γι αυτό, καλά ας είναι η κόκα. Πολλοί απελπισμένοι επέστρεψαν πίσω στα χωράφια και άρχισαν να καλλιεργούν μετά μανίας το πολύτιμο και επικερδές αυτό φυτό. Ανάμεσά τους ήταν και η οικογένεια του Έβο Μοράλες, ο ίδιος δε πριν γίνει Πρόεδρος, απετέλεσε ηγέτης της μαχητικής οργάνωσης των καλλιεργητών κόκας.

Αναφέρθηκα στην περιπέτεια της φίλης Βολιβίας, επειδή συγκινήθηκα από την ομοιότητα των ενεργειών του δικού μας προέδρου με αυτές του προέδρου Πας, με την ομοιότητα της προεκλογικής εξαπάτησης και στις δυο χώρες, όπως επίσης και με την σύμπτωση του ονόματος της βολιβιανής νήσου με την δική μας. Πιο πολύ όμως θα συγκινηθώ αν στο μέλλον συμπέσουμε και στις λύσεις που έδωσαν οι βολιβιάνοι για να ξεφύγουν από τις συνέπειες των οικονομικών συνταγών των μεγαλοσχημόνων που τις επινόησαν.

Ο Φρίντμαν διέπρεψε σε πολλές χούντες της Λατινικής Αμερικής. Όχι σε μια, αλλά σε πολλές μαζί, και μάλιστα γύρω στην ίδια εποχή. Μετά από 25 περίπου χρόνια απουσίας, είναι και πάλι παρών. Σε άλλη ήπειρο αυτή τη φορά, στην Ευρώπη και αν δεν το εννοήσατε, και στη δική μας χώρα.

Η Κλάιν δεν πρόφτασε να περιλάβει αυτή την εξέλιξη στο βιβλίο της. Είτε ασχοληθεί με τα τρέχοντα γεγονότα, είτε όχι, οι αναλύσεις της αποδείχτηκαν πολύ ακριβείς, ώστε να μπορούν να εφαρμοστούν με ακρίβεια και σε όσα συμβαίνουν σήμερα στο σπίτι μας.

Κλείνοντας, θα ήθελα να κάνω και μια τελευταία παρατήρηση. Έχοντας μάθει όλα αυτά τα χρόνια, ότι ο σοσιαλισμός σε μια χώρα δεν είναι δυνατόν να εφαρμοστεί, βλέποντας την ταυτόχρονη επικράτηση του φριντμανικής εκδοχής του καπιταλισμού σε μια πλειάδα χωρών στη Λατινική Αμερική, όπως επίσης και την ταυτόχρονη επιβολή μέτρων λιτότητας, δεκαετίες μετά, σε μια επίσης πλειάδα χωρών της Ευρώπης, καταλήγω στο συμπέρασμα, ότι και ο νεοφιλελευθερισμός είναι δύσκολο να εφαρμοστεί αποτελεσματικά σε μια μόνο χώρα.

Γιατί; Καμιά ιδέα! Μπορεί άλλωστε να είναι και τυχαίο...