Περί της Πνευματικής Υγείας των Επιστημόνων

Το λαϊκό φαντασιακό τροφοδοτήθηκε αρκετά από το οικοδόμημα της επιστήμης και την ενσάρκωσή της, τον επιστήμονα. Αυτόν τον τελευταίο μάλιστα, τον περιποιήθηκε ιδιαίτερα.

Του έβαλε μούσια και γυαλιά, μακριά γενειάδα και αφρόντιστα μαλλιά, τον έντυσε με ό,τι πρόχειρο βρήκε στα σεντούκια της, του έδωσε κι αυτό το χαρακτηριστικό απλανές βλέμμα, ένα μίγμα αφηρημάδας και ηλιθιότητας, το οποίο φρόντιζε εκ των υστέρων να δικαιολογεί, αποδίδοντάς το στις ατέρμονες περιπλανήσεις της επιστημονικής διάνοιας σε ιλιγγιώδη ύψη και απύθμενα βάθη, χώροι τρομακτικοί κι ασύλληπτοι για τον κοινό άνθρωπο.

Ο επιστήμονας ήταν αλλόκοτος, αλλοπαρμένος και εκτός του κόσμου τούτου. Μπορεί φεγγαροχτυπημένος, μπορεί νεραϊδοφιλημένος, πάντως μακριά από το πρότυπο του μέσου και συνηθισμένου ανθρώπου. Αυτή η αντίληψη όμως δεν ήταν πάντα προς όφελός του. Η πρώτη-πρώτη ιδιότητα που μαθαίναμε γι αυτόν από τα παιδικά μας αναγνώσματα ήταν ότι ο επιστήμονας δεν είχε σώας τας φρένας, δηλαδή ότι δεν ήταν παρά ένας τρελός. Φυσικά δεν έμπαινε στο ίδιο καζάνι με τον τρελό του χωριού ο οποίος ήταν του μπάτσου και του κλότσου.

Η τρέλα του επιστήμονα ήταν διαφορετικής φύσης, στο άλλο άκρο ας πούμε, της κλίμακας ενός φανταστικού μετρητή τρέλας, και τούτο γιατί οι παλαβομάρες που έλεγε δεν ήταν δυνατόν να ελεγχθούν, οπότε φάνταζαν βαθιές σοφίες και περισπούδαστες αλήθειες, τόσο περισσότερο, όσο πιο πολύ ακαταλαβίστικες ήταν.

Ως προς αυτό το τελευταίο δεν έχουν αλλάξει και πολύ τα πράγματα. Ειδικά σήμερα, που το τραύλισμα, η ασάφεια, η ελλειπτικότητα της έκφρασης, και η απουσία δομής και περιεχομένου στο λόγο και στη σκέψη κατ’ επέκταση, ανάγονται σε ύψιστες αρετές και δρόμοι προνομιακοί για την κατάκτηση της αλήθειας. Αν ο λόγος και οι λέξεις, αυτό το τεχνητό και άκρως προσεγγιστικό σύστημα οργάνωσης του κόσμου και μεσιτείας ανάμεσα στην πραγματικότητα και την κατανόησή της, είναι τόσο ατελές και τόσο προσεγγιστικό, τότε ας το καταργήσουμε, ή μάλλον ας το αποδομήσουμε, όπως είναι η έκφραση του συρμού, μήπως μέσα από την ομίχλη και την ασάφεια κατακτήσουμε το σαφές και το συγκεκριμένο.

Είναι κι αυτό στις μέρες μας μια νέα μέθοδος ερμηνείας, ένα είδος προσέγγισης δια της «ομοιοπαθητικής», που έχει εκμεταλλευτεί κατά κόρον την κβαντική φυσική και το χάος, κυρίως όμως την πρώτη, και η οποία τείνει να καταστεί το κυρίαρχο εξηγητικό εργαλείο των απανταχού μυστικιστών και εραστών των μυστηρίων. Επ’ αυτού δε του φαινομένου έχω αφιερώσει αρκετές αναρτήσεις στο παρελθόν. Απλώς επισημαίνω για ακόμη μια φορά το γεγονός, πώς φαινομενικά διαφορετικοί τρόποι σκέψης μιας εποχής, μόνο σε ένα επιφανειακό επίπεδο μπορούν να ιδωθούν ως ξεχωριστοί. Στην πραγματικότητα, όταν σκάψουμε λίγο βαθύτερα μπορούμε να ανακαλύψουμε ότι στον τρόπο ανάγνωσης και ερμηνείας του κόσμου, που φυσικά αλλάζει από εποχή σε εποχή, υπάρχει ένα μικρό μόνο σύνολο από ενοποιητικές αρχές.

Αν βλέπεις την κοινωνία ανταγωνιστική, τότε θα βλέπεις και τη φύση σαν τέτοια. Αν αλλάξει το δόγμα, τότε ως εκ του θαύματος, θα αρχίσει και η φύση ή η κοινωνία να φαίνονται ότι διέπονται από συνεργατικές και αλληλέγγυες αρχές. Αυτό είναι ένα μόνο παράδειγμα. Υπάρχουν και άλλα πολλά. Πιστεύω ότι σε όλους τους καιρούς υπάρχει ένας κυρίαρχος τρόπος σκέψης, που καθορίζει και την ματιά, την ιδιαίτερη οπτική γωνία μέσα από την οποία γίνεται αντιληπτή η κοινωνία και οι άνθρωποι, και ο οποίος τρόπος σκέψης εμφανίζεται στο υπόστρωμα όλων των επί μέρους κρίσεων που μπορεί να αφορούν εντελώς διαφορετικά πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Αλλά νομίζω ότι έχω ξεφύγει από το θέμα, οπότε ας επανέρθω εκεί όπου άφησα το νήμα, στον επιστήμονα δηλαδή και την τρέλα του.

Οι επιστήμονες (το ποιος δικαιούται να ονομάζεται επιστήμονας το έχουμε εξετάσει ήδη σε προηγούμενες αναρτήσεις, Περί Επιστήμης και Ψευδοεπιστήμης, και «Είναι η Οικονομική Επιστήμη;»), κατέχουν μια ιδιαίτερη γλώσσα η οποία λόγω του εξειδικευμένου και ερμητικού λεξιλογίου της τοποθετεί τους κατόχους της σε ένα κλειστό κύκλο, τους απομονώνει δηλαδή από την υπόλοιπη κοινωνία, όχι μόνο λεκτικά, αλλά σε μερικές φορές και κοινωνικά. Η ακαταληψία του λεξιλογίου, η οποία πολλές φορές όπως είδαμε γίνεται και εσκεμμένα, αποτελεί έναν ουσιαστικό παράγοντα γένεσης αμφιβολιών για την πνευματική υγεία των επιστημόνων. Για μερικούς δεν διαφέρει από το παραλήρημα όπως αυτό διαπιστώνεται όχι μόνον από τους εκτός και αδαείς, αλλά και από τους εντός και τους σχετικούς.

Κάποτε μια κυρία εκστασιασμένη από την ομιλία του κυρίου καθηγητή περί αστέρων και συμπάντων, τον ρώτησε στο τέλος όταν πήγε να τον συγχαρεί πώς δεν τρελαίνεται με όλα αυτά που ξέρει. Και ο κύριος καθηγητής εντελώς απαθής και εντελώς αυτάρεσκα της απάντησε: «Μα κυρία μου, πώς γνωρίζετε ότι δεν είμαι τρελός;».

Ένας άλλος λόγος μπορεί να είναι και η σύνδεση της γνώσης αυτής καθ εαυτή με την τρέλα, νοοτροπία με πολύ βαθιές ρίζες στις κοινωνίες. Σε ορισμένες περιπτώσεις ο τρελός αντιμετωπιζόταν με σεβασμό και δέος, σαν άνθρωπος που γνώριζε πολλά, πολλά περισσότερο από τους άλλους και του οποίου τα παραληρήματα ειδικοί σοφοί, μάγοι και ιερείς προσπαθούσαν να επεξηγήσουν μιας και ήταν πεπεισμένοι ότι μετέφραζαν λόγια προφητικά και με σημασία.

Η σημερινή εικόνα του επιστήμονα είναι διαφορετική απ’ αυτή τού παρελθόντος. Η τρομερή εξειδίκευση που απαιτήθηκε τον κατέστησε ακόμα ένα γρανάζι στη μηχανή παραγωγής δημοσιεύσεων κυρίως, και όχι γνώσης, πολύ περισσότερο απ’ ότι στο παρελθόν, όταν οι επιστήμονες είχαν πλατύτερους ορίζοντες, μάθαιναν την αξία της σκέψης και του στοχασμού και κυρίως αισθάνονταν λιγότερο πιεσμένοι στο να εμβαθύνουν και να δημοσιεύουν αυτά που θεωρούσαν ότι ήταν πια ώριμα και σημαντικά. Είναι αλήθεια ότι όποια σημαντική θεωρητική γνώση παρήχθη, αυτή έγινε τα πρώτα χρόνια του προηγούμενου αιώνα. Μετά η ποσότητα, όπως παντού κυριάρχησε της ποιότητας. Η παραγωγή επιστημονικής γνώσης ακολούθησε τα ίδια μονοπάτια όπως και η παραγωγή προϊόντων: παραγωγή για την παραγωγή με όλο και ταχύτερους ρυθμούς για να μην σβήσει η μηχανή. Publish or perish!

Η τρέλα που τους αποδίδεται δεν έχει τίποτε πια από την αίγλη του παρελθόντος. Όταν λέμε ότι κάποιος θέλει να γίνει Επιστήμονας, με κεφαλαίο το «Ε», δεν κάνουμε τίποτε άλλο παρά να κυριολεκτούμε, εννοώντας ότι μια τέτοια επιλογή δεν είναι με το μέρος της λογικής, λόγω της πολύ χαμηλής (κατά μέσον όρο) ανταποδοτικότητας που έχει. Δηλαδή, πολύ μεγάλη επένδυση σε χρόνια σπουδών, έξοδα, προσπάθεια κ.λ.π. και μικρή πιθανότητα εξεύρεσης εργασίας με ακόμα μικρότερες απολαβές. Στην περίοδο της Εργαλειακότητας που διανύουμε, είναι φυσικό μια τέτοια απόφαση να θεωρείται κατάπτυστα και κυριολεκτικά τρελή.

Οι επιστήμονες σήμερα είναι τόσο πνευματικά υγιείς όσο και ο υπόλοιπος πληθυσμός. Δεν απαιτούνται πια αυτά τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που είχαν οι προπάτορές τους, η ανεξάντλητη φαντασία, ο πιο αργός χρόνος, η ενασχόληση με πολλούς και ποικίλους τομείς ακόμα και μακρινούς του αμέσου αντικειμένου τους. Ο Επιστήμονας μοιάζει όλο και περισσότερο με τον manager και το εργαστήριο παίρνει τη δομή της επιχείρησης με αυστηρή την ιεραρχία των φοιτητών, μεταπτυχιακών, μεταδιδακτορικών, ερευνητών, διευθυντή, αναπληρωτή διευθυντή κ.λ.π. Και η χρηματοδότηση γίνεται στην ελεύθερη αγορά, και η αξιολόγηση με κριτήρια της ελεύθερης αγοράς επίσης.

Η κοινωνία πια έχει πάρει μια πιο πραγματιστική στροφή και κανείς δεν ασχολείται σοβαρά με αυτούς, παρά σαν μαϊντανούς στα κανάλια ή σε καμιά εκπομπή για να γεμίσει ο χρόνος. Δεν τους χρειάζεται, και συνεπώς δεν τους ανταμείβει. Οι νέοι σκέφτονται πιο οικονομικά επίσης και αποφεύγουν τέτοιες μακροχρόνιες επενδύσεις στις επιστήμες, που άλλωστε δεν διαθέτουν τα φόντα έτσι όπως εξασκούνται σήμερα για να μαγέψουν και να συνεπάρουν τα φρέσκα και ευφάνταστα νεανικά μυαλά. Λείπει η τρέλα δηλαδή και η διάθεση ανοίγματος στην περιπέτεια και το άγνωστο.

Παρ’ όλα αυτά, η παραγωγή κάποια στιγμή θα φρακάρει χωρίς την ανανέωση που της προσφέρουν οι επιστήμες. Η ΕΕ το κατάλαβε νωρίς και προσπάθησε, αν μη τι άλλο, να τις διαφημίσει και να ξαναδώσει στο πρόσωπο του ερευνητή-επιστήμονα κάτι από την αίγλη του παρελθόντος. Έτσι την περασμένη χρονιά διοργανώθηκαν στην Αθήνα αλλά ταυτόχρονα και στην Ευρώπη όλη, κύκλοι προσέγγισης, ανίχνευσης και ανάδειξης του Ερευνητή μέσα από προγράμματα «Η βραδιά του Ερευνητή», «Τα παιδιά ζωγραφίζουν τον Ερευνητή», «Το πορτρέτο του Ερευνητή» , " ο Ερευνητής και το λουρί της μάνας", και άλλες τέτοιες μπούρδες. Το μέλλον θα δείξει! Αν και το βλέπω αρκετά χλομό.

Για την ώρα, τα καλύτερα παιδιά το έχουν ρίξει πάντως στο blogging!