"Ο Καφές Προκαλεί Καρκίνο!!!"

Στην Ελλάδα είναι γεγονός ότι η δημοσιογραφία σε επιστημονικά θέματα δεν είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη. Τα αντίστοιχα άρθρα είναι συνήθως αναδημοσιεύσεις ξένων εφημερίδων ή πρακτορείων, όπου επιπλέον σπάνια αναφέρεται και η πηγή τους, και συνήθως πραγματεύονται περιθωριακές ή ευτράπελες πλευρές της επιστήμης, κυρίως για να ψυχαγωγήσουν και όχι να ενημερώσουν ή να μυήσουν τον μέσο μη ειδικό αναγνώστη σε καινούργιους και θαυμαστούς κόσμους. Είναι χαρακτηριστικό ότι το σύνολο των κειμένων-παρωδία που έγραψα και καταχώρησα στο blog κάτω από την ετικέτα ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΑ/ΣΑΡΚΑΣΤΙΚΑ προέρχεται από άρθρα τα οποία αλίευσα από τον ημερήσιο τύπο.

Ενώ οι σοβαρές χώρες καταβάλουν σημαντικές προσπάθειες για την εκλαΐκευση και διάδοση όχι μόνο των νέων επιτευγμάτων της επιστήμης, αλλά κυρίως του τρόπου σκέψης και της μεθοδολογίας που βρίσκεται πίσω από αυτά, εδώ αρκούμαστε στο αναμάσημα και στο πασάλειμμα. Ευτυχώς που κάποια ιδρύματα στην Αθήνα καταβάλουν προσπάθεια τα τελευταία χρόνια να φέρουν σε επαφή την επιστημονική κοινότητα με το γενικό κοινό. Τέτοια είναι το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, με τις καθιερωμένες πια διαλέξεις της Τρίτης πάνω σε θέματα απ’ όλους τους τομείς των θετικών και θεωρητικών επιστημών, το Βρετανικό Συμβούλιο με το «Καφενείο της Επιστήμης», αλλά σε όχι συστηματική βάση, το Ευγενίδειο Ίδρυμα με διαλέξεις και παρουσιάσεις βιβλίων, και αραιά και που το Megaron Plus ή κάποιος άλλος φορέας που μου διαφεύγει.

Δεν χρειάζεται να πούμε πόσο απαραίτητη είναι η εξοικείωση του πολίτη με τα νέα επιστημονικά ρεύματα και επιτεύγματα, ώστε να μπορεί να διαβάζει, να καταλαβαίνει, να κρίνει και ν’ αποφασίζει για το τι στάση θα κρατήσει σε θέματα που άπτονται της υγείας της δικής του και του πλανήτη. Ειδικά στα θέματα υγείας και διατροφής δεν φτάνει που είναι κι από μόνα τους μπερδεμένα και αντιφατικά, μπλέκονται και ανίδεοι ή επιπόλαιοι διαμεσολαβητές και η εικόνα που βγαίνει στο τέλος προς τα έξω είναι πιο μαύρη κι από τα πριν.

Για το λόγο αυτό θα δώσω μερικές οδηγίες για το πώς θα πρέπει να διαβάζονται τα άρθρα που δημοσιεύονται στον τύπο και σαν παράδειγμα θα ασχοληθώ με αυτά που αφορούν την υγεία.

Αν ενώ, πίνοντας τον καφέ σας και διαβάζοντας χαλαρά και με κέφι την εφημερίδα σας, πέσει το μάτι σας σε άρθρο με τίτλο «Ο καφές προκαλεί καρκίνο», μη χάσετε την ψυχραιμία σας, παρά προσπαθήστε να διαβάσετε ολόκληρο το κείμενο. Κάπου σε κάποια γραμμή ή σε κάποια υποσημείωση, αν ο συντάκτης έχει ακόμα την παραμικρή σχέση με την δεοντολογία, θα δείτε γραμμένο ότι οι έρευνες αφορούν ποντίκια, ότι ο καφές δεν είναι αυτό το κοινό νερομπούλι που γνωρίζουμε, αλλά πρόκειται για super συμπυκνωμένες δόσεις σε ενέσιμη μορφή και ότι η σχέση μεταξύ αυτού του καφέ και της εμφάνισης καρκίνου κάθε άλλο παρά τεκμηριωμένη είναι.

Δεν χρειάζεται να πούμε ότι το προηγούμενο παράδειγμα αποτελεί αντιπροσωπευτικό δείγμα της αντίστοιχης δημοσιογραφίας. Τι κάνουμε λοιπόν; Τι πρέπει να προσέχουμε; Ιδού λοιπόν μια μικρή λίστα κρίσιμων ερωτημάτων που πρέπει να υποβάλλουμε στον εαυτό μας. Τον οδηγό αυτό, που βρίσκεται στο «Bad Science Net», συνέταξε η Dr Alicia White.

1. Υπάρχει επιστημονική τεκμηρίωση των όσων ισχυρίζεται το άρθρο;
Δηλαδή ποια δημοσιευμένη επιστημονική εργασία χρησιμοποίησε για πηγή; Εδώ, όπως επισημαίνει η Dr. White, όσα αναφέρονται σε πρακτικά συνεδρίων δεν θα πρέπει να τα πάρουμε και πολύ στα σοβαρά, γιατί αποτελούν κατά πλειοψηφία έρευνες σε προκαταρκτικό στάδιο.

2. Έγιναν κλινικές εφαρμογές σε ανθρώπους;
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι πολύ κρίσιμη γιατί άλλο πράγμα μια θεραπεία να πετυχαίνει σε καλλιέργεια κυττάρων, άλλο σε ζώα και άλλο σε ανθρώπους. Πολλές φορές θεραπείες που δούλεψαν σε ζώα δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα στον άνθρωπο, αλλά και το αντίστροφο.

3. Πόσοι άνθρωποι πήραν μέρος στην κλινική μελέτη, εφ’ όσον διεξήχθη;
Εδώ καταλαβαίνετε τη διαφορά ανάμεσα σε μια κλινική δοκιμή σε χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους και ανάμεσα σε καμιά δεκαριά. Όταν το δείγμα είναι μικρό, μην πολυπιστεύετε τα αποτελέσματα. Ό,τι καλό ή κακό είναι θαμμένο μέσα σε μια θάλασσα θορύβου.

4. Υπήρχε «ομάδα ελέγχου;»
Η ομάδα αυτή, η οποία δεν υπόκειται στην υπό δοκιμή θεραπευτική αγωγή είναι απαραίτητη για να δούμε συγκρίνοντας κατά πόσο η θεραπεία δουλεύει ή όχι στην ομάδα η οποία λαμβάνει τη θεραπεία.

5. Έχει σχέση ο τίτλος με τα όσα αναγράφονται στο άρθρο;
Συνήθως για λόγους marketing δεν υπάρχει και μεγάλη σύμπτωση. Μπορεί για παράδειγμα ο τίτλος να λέει ότι οι «ντομάτες ελαττώνουν τον κίνδυνο καρδιακού επεισοδίου», αλλά το κύριο άρθρο να αναφέρεται στην ελάττωση της αρτηριακής πίεσης. Είναι παραπλήσιο, αλλά όχι το ίδιο.

6. Ποιος χρηματοδότησε την έρευνα;
Νομίζω ότι μετά από τα όσα έχουμε γράψει για τη διαπλοκή φαρμακευτικών εταιριών, πανεπιστημίων και ινστιτούτων, δεν θα χρειαστεί να προσθέσω κάτι παραπάνω.

Και τέλος
7. Πού μπορούμε να βρούμε περισσότερες πληροφορίες;

Στο ερώτημα αυτό μια απάντηση που έχω είναι τα reviews της βιβλιοθήκης του δικτύου Cohrane , "the reliable source of evidence in health care". Γιαυτό σκοπεύω να κάνω χωριστή παρουσίαση. Στο μέλλον, μάλλον.