Φυσικο-Οικονομικό Μοντέλο περί Νεο-Φιλελευθερισμού

Μιας και έχω αντιληφθεί ότι βασικά οικονομικά μοντέλα υιοθετούν αρκετές έννοιες από τον κόσμο των φυσικών επιστημών, όπως αλληλεπίδραση, ισορροπία, ανάδραση, διαταραχή, σταθερότητα κ.λ.π., αποφάσισα να καταθέσω ένα φυσικο-οικονομικό μοντέλο για την αντίφαση μεταξύ παραδοχών και αποτελεσμάτων του κλασικού φιλελεύθερου μοντέλου.

Δυο από τις κεντρικές ιδέες αυτού, είναι η ελευθερία των αγορών και ο ελεύθερος ανταγωνισμός, καθ’ όσον θεωρείται ότι μέσω αυτών επιτυγχάνεται η καλύτερη κατανομή των πόρων. Όπως θα φανεί και από την παρουσίαση των συστατικών του στοιχείων, οι ελεύθερες αγορές δεν αποτελούν παρά έναν ιδεότυπο, ένα μοντέλο δηλαδή, και μάλιστα πολύ απλοποιημένο και ιδεατό, που είναι μεν χρήσιμο στους θεωρητικούς, όπως συμβαίνει και στις φυσικές επιστήμες, ώστε να μπορούν να συλλάβουν και να περιγράψουν με αδρές γραμμές το πολύπλοκο φαινόμενο του καθορισμού των τιμών, αλλά δεν είναι χρήσιμο, όταν παίρνοντάς το κατά γράμμα, έχουμε την εντύπωση ότι μπορούμε κιόλας να αναπαραστήσουμε το οικονομικό φαινόμενο στις πραγματικές του διαστάσεις. Και το χειρότερο είναι, όταν θελήσουμε τα αποτελέσματα αυτού του μοντέλου με τις ανεδαφικές του παραδοχές, να το κάνουμε και πράξη. Αυτό αν μη τι άλλο, λέγεται «Bad Science». Ευτυχώς, οι φυσικοί δεν έχουν τέτοιες αυταπάτες.

Το concept των ελεύθερων αγορών προϋποθέτει τρία κατά τη γνώμη μου πράγματα. Πρώτον, την πλήρη απουσία απάτης ή βίας, φυσικής ή συμβολικής ανάμεσα στους συναλλασσόμενους. Δεύτερον, την απουσία κάποιας εξωτερικής αρχής (κράτος) που να παρεμβαίνει και να ρυθμίζει τις τιμές, καθ΄ ότι αυτές θεωρείται ότι αποτελούν το καταστάλαγμα μιας σειράς ελεύθερων οικονομικών συναλλαγών των δρώντων, οπότε και δεν είναι δυνατόν να είναι γνωστές εκ των προτέρων ώστε να επιβληθούν εξωτερικά, όπως σε μια σχεδιασμένη οικονομία. Και τρίτο, την απόλυτη ισοτιμία και ανεξαρτησία των οικονομικών παιχτών.

Ας αρχίσουμε από την τρίτη προϋπόθεση, την οποία την θεωρώ και την πλέον σημαντική παράμετρο του μοντέλου και ας εξετάσουμε κατά πόσον αυτή μπορεί να σταθεί. Έτσι, σαν ισοτιμία νοείται ότι κανένας από τους δρώντες δεν έχει κάποιο πλεονέκτημα σε σχέση με τους άλλους, ενώ ανεξαρτησία σημαίνει ότι κάθε υποκείμενο δρα αποκλειστικά με γνώμονα το αποκλειστικά δικό του συμφέρον και χωρίς να δέχεται εξωτερικές επιδράσεις από τους ομοίους του.

Ας υποθέσουμε ότι στον χρόνο t=0 η κατανομή των πόρων ανάμεσα στους δρώντες είναι ακριβώς η ίδια και ότι όλοι αυτοί αρχίζουν να συναλλάσσονται εν πλήρη ισοτιμία. Επειδή δε, πρόκειται περί ανθρώπων και όχι περί μηχανών, είναι λογικό να μην είναι προικισμένοι όλοι με το ίδιο φυσικό κεφάλαιο, δηλαδή κάποιοι να είναι περισσότερο έξυπνοι ή περισσότερο καπάτσοι από τους υπόλοιπους. Στη φυσική, αυτό θεωρείται ως small perturbations, δηλαδή ως μικρές διαταραχές από την κανονικότητα. Οι μικρές αυτές διαταραχές ή αποκλίσεις, δεν θα έπαιζαν κανένα σημαντικό ρόλο, αν οι δρώντες δεν αλληλεπιδρούσαν μεταξύ τους, όχι σαν ζευγάρια (pair interactions) αγοραστών-πωλητών, αλλά σαν ομάδες ή δίκτυα, όπως συμβαίνει στην πραγματικότητα, (many body interactions).

Αν οι δρώντες ήταν πραγματικά ανεξάρτητοι τότε, πράγματι θα μπορούσε να καθοριστεί μια τιμή. Και αυτό το λέγω μετά βεβαιότητας, διότι το μοντέλο των ανεξαρτήτων ζευγαριών αγοραστών-πωλητών δεν είναι καθόλου διαφορετικό από το μοντέλο των ανά δυο αλληλεπιδρώντων Ν σωματίων, της στατιστικής μηχανικής. Στις περιπτώσεις αυτές μπορούμε όντως να καθορίσουμε μέσες τιμές μεγεθών, όπως μέση ενέργεια, μέση ορμή και θερμοκρασία. Και η οικονομική τιμή, στο εν λόγω μοντέλο των ελευθέρων αγορών, δεν είναι παρά το καταστάλαγμα, μια μέση δηλαδή τιμή, ενός πολύ μεγάλου αριθμού (Ν) συναλλαγών μεταξύ ζευγαριών αγοραστών-πωλητών.

Στην πραγματικότητα όμως οι συναλλαγές δεν είναι αποκλειστικά υπόθεση μόνο των δύο. Οι πληροφορίες διαχέονται ταχύτατα και οι άνθρωποι αποφασίζουν βάσει και τού τι κάνει ο άλλος και ο παράλλος, άσε και που οι αποφάσεις τους δεν είναι πάντα ορθολογικές. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα οι τιμές να μην ακολουθούν τον optimum μέσο όρο, αλλά να αποκλίνουν πολύ ή λίγο και να κάνουν αρκετές φορές του κεφαλιού τους.

Η αλληλεπίδραση όμως μεταξύ των δρώντων έχει και μια άλλη μεγαλύτερη συνέπεια, που είναι η ενίσχυση των αρχικών μικρών αποκλίσεων των παικτών από την ισότητα. Με πραγματικούς δηλαδή όρους, κάποιος που θα μπορέσει λόγω φυσικών χαρισμάτων να επωφεληθεί στο ελάχιστο από κάποιον με τον οποίον συναλλάσσεται, (χωρίς βία και χωρίς απάτη), αυτή την ωφέλεια μπορεί κάλλιστα στο χρόνο, να την αυξήσει με ένα σύνολο μετέπειτα επωφελών συναλλαγών. Εκμεταλλευόμενος δε, πληροφορίες που αντλεί από αριθμό ομοίων και συνεργατών, είναι δυνατόν οι αποκλίσεις αυτές, με την πάροδο του χρόνου και μέσω θετικών αναδράσεων, (feedbacks), να ενισχυθούν και να δημιουργήσουν στο αρχικά ομογενές κοινωνικό σώμα, συσσωματώματα, διαφοροποιημένα ως προς τον πλούτο και κατά συνέπεια την ισχύ. Στην περίπτωση λοιπόν αυτή δημιουργούνται τα μονοπώλια, ενώ όταν τα συσσωματώματα των ομοίων, αρχίσουν να επικοινωνούν μεταξύ τους, έχουμε την περίπτωση των καρτέλ. Αμφότερα, αποτελούν σύμπτωμα της αλληλεπίδρασης των παικτών και της ενίσχυσης των αρχικών μικροδιαφορών τους. Βλέπουμε λοιπόν, πώς το απλοποιημένο μοντέλο των ελευθέρων αγορών, με τις υποθέσεις της ισοτιμίας και ανεξαρτησίας των παικτών, αδυνατεί να περιγράψει σημαντικές συνιστώσες της πραγματικής οικονομικής ζωής.

Κάτω λοιπόν από τις συνθήκες αυτές της ανισορροπίας, για να ισχύσει η δεύτερη προϋπόθεση του μοντέλου, που είναι η απουσία εξωτερικής ρυθμιστικής αρχής των τιμών, εισάγεται ο ad hoc όρος της περίφημης «αυτορύθμισης» των αγορών που επιτυγχάνεται μέσω της εθελοντικής συνεργασίας των παιχτών. Αυτό θα μπορούσε πράγματι να οδηγήσει στη δυνατότητα καθορισμού μιας δίκαιης τιμής και στην κατανομή του πλούτου βάσει μιας γκαουσιανής, ας πούμε καμπύλης, γύρω από μια μέση τιμή, αν η αγορά εκλαμβανόταν σαν ένα μηχανικό σύστημα με μικρές διαφοροποιήσεις ή απουσία αλληλεπιδράσεων μεταξύ των παικτών. Στην πραγματικότητα όμως επειδή δεν ισχύουν οι προηγούμενες προϋποθέσεις παύει και η δυνατότητα καθορισμού δίκαιων κανόνων, ακριβώς λόγω της εμφάνισης κέντρων αυξημένου πλούτου και ισχύος.

Θα τελειώσω το κείμενο στο σημείο αυτό χωρίς να έχω καταλάβει τι σημαίνει αυτορύθμιση της αγοράς, αν έχει παρατηρηθεί ποτέ τέτοιου είδους ρύθμιση και κυρίως τους μηχανισμούς μέσω των οποίων, αν και εφ’ όσον, επιτυγχάνεται. Η έννοια είναι και αυτή δανεισμένη από τις φυσικές επιστήμες και τη βιολογία, όπου παρατηρούνται φαινόμενα αυτο-οργάνωσης της ύλης. Στην περίπτωση όμως αυτή οι μηχανισμοί είναι γνωστοί.

Αυτορύθμιση, έτσι όπως την καταλαβαίνω εγώ, αλλά και σύμφωνα με τον ορισμό του Hayek, σημαίνει απουσία εξωτερικής παρεμβατικής αρχής, όπου η θέσπιση των κανόνων της αγοράς γίνεται μέσα από διαβούλευση ή συμφωνία των παικτών. Εφ όσον όμως, όπως δείξαμε προηγουμένως, το μοντέλο αυτό παράγει ισχυρούς παίκτες και διότι δεν βάζει όρια στην ελευθερία του πλουτισμού, τότε πώς θα αποσπάσει την συναίνεση αυτών των τελευταίων για τον αυτοπεριορισμό τους; Δεν φαίνεται μάλλον ανεδαφικό;

Μια άλλη απορία επίσης. Στην καρδιά του νεοφιλελεύθερου μοντέλου υπάρχει η έννοια του “trial and error”, βάσει της οποία ο καθένας είναι ελεύθερος να δοκιμάσει κάτι καινούργιο και φυσικά να αποτύχει, μέχρις ότου κάποιος άλλος καταφέρει αυτό το οποίο θα θελήσει η αγορά. Δηλαδή εμμέσως παραδέχεται ότι για κάθε επιτυχία υπάρχουν πολλοί άλλοι οι οποίοι απέτυχαν, θυσία στην πραγματικότητα στην ανακάλυψη, που επιτεύχθηκε μόνο και μόνο επειδή αυτοί έκαναν λάθος. Και όταν λέμε αποτυχία, δεν εννοούμε μόνο ψυχολογικό στραπάτσο, αλλά πολύ πιθανόν και οικονομικό. Εφ’ όσον λοιπόν η πρόοδος και το καλό του συστήματος απαιτούν τέτοιες ανθρωποθυσίες, γιατί απ’ την άλλη μεριά δεν αποδέχεται την ύπαρξη κοινωνικού κράτους για να τους περιθάλπει;
Αυτά προς το παρόν.