Η Πευματική Παράδοση του Ναζισμού

Από την πρώτη κιόλας σελίδα του βιβλίου «Η γοητεία του Ανορθολογισμού», και ήδη από τον πρόλογο, ο Wolin ρίχνει τον αναγνώστη στα βαθιά.

«Θα ήταν βολικό να δεχτούμε, όπως υποστηρίζουν μερικοί», γράφει, «ότι ο φασισμός ήταν ένα αντιδιανοητικό φαινόμενο που προσέλκυσε μόνο εγκληματίες και αχρείους. Σήμερα όμως γνωρίζουμε ότι αυτό δεν ισχύει. Πολλοί πρωτοπόροι διανοούμενοι της Ευρώπης ασπάστηκαν το πολιτικό όραμα του φασισμού. Άλλωστε μετά τον Α! Παγκόσμιο Πόλεμο και το κραχ του ’29 η αξιοπιστία της δημοκρατίας είχε διαβρωθεί σε ανεπανάληπτο βαθμό. Ένας πρόχειρος κατάλογος των φίλων του φασισμού στο χώρο της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας, με ονόματα όπως αυτά του Ερνστ Γιούνγκερ, του Gottfried Benn, του Pierre Drieu La Rochelle, του Σελίν, του Πωλ ντε Μαν του Έζρα Πάουντ, του Giovanni Gentile, του Γέητς, του Μαρινέττι, του ντ’ Αννούντσιο, του Wyndham Lewis, δεν θα αποκάλυπτε παρά την κορυφή του παγόβουνου». Ας προσθέσω και τον Κνουτ Χάμσον, που τον παρέλειψε.

Εξετάζοντας διεξοδικά ο συγγραφέας, τις πνευματικές ρίζες της ακροδεξιάς πολιτικής, μοιραία σκοντάφτει στους Νίτσε, Γκομπινώ, Γιούνγκ, Χάιντεγκερ, Μωρίς Μπλανσό, Μπατάιγ, κ.α., των οποίων το ειδύλλιο με το φασισμό περνάει από ψιλό κόσκινο.

Ο ναζισμός δεν ήταν μια πολιτική κίνηση που ξεπήδησε ξαφνικά και από το πουθενά στην Ευρώπη την επαύριο της οικονομικής κατάρρευσης της Γερμανίας. Μπορεί αυτή να απετέλεσε τον καταλύτη για την εδραίωσή του, αλλά οι ρίζες του ναζισμού, όπως ανέλυσε διεξοδικά ο Isaiah Berlin, βρίσκονταν βαθιά εδραιωμένες στην πνευματική ιδιοσυστασία της Γερμανίας και συγκεκριμένα στο ρομαντικό ιδεαλιστικό κίνημα που ευδοκίμησε από τον 19ο αιώνα εκεί ως αντίδραση στο πνεύμα του γαλλικού κυρίως Διαφωτισμού. Βασική παράμετρος, η απουσία ευάριθμης αστικής τάξης στη Γερμανία η οποία ποτέ δεν μπόρεσε να αυτονομηθεί από την κυριαρχία των τοπικών φεουδαρχών και γαιοκτημόνων. Μια σύντομη ανάλυση βρίσκεται σε παλαιότερη ανάρτηση με τίτλο «ΕΚΛΕΚΤΙΚΕΣ ΣΥΓΓΕΝΕΙΕΣ: Ρωσία-Γερμανία».

Θα ήταν λάθος να ισχυρισθούμε ότι ο ρομαντισμός μπορεί να εξομοιωθεί με το φασισμό, μιας και η ρομαντική κοσμοθεωρία περιέχει πολύ περισσότερες πλευρές. Όμως ο ρομαντισμός ερχόμενος σε αντίθεση με τον ορθό λόγο, το αστικό και φιλελεύθερο πνεύμα της Δύσης, τις εξισωτικές αρχές της δημοκρατίας κ.λ.π., παρείχε τις κατάλληλες ψυχολογικές συνιστώσες για την ανάπτυξη και επέκταση της ναζιστικής ιδεολογίας. Έτσι η προπαγάνδα του Χίτλερ μιλούσε μια γλώσσα που στ’ αυτιά των Γερμανών δεν ηχούσε περίεργα. Στην πραγματικότητα, οι εθνικιστικές, λαϊκιστικές τάσεις που κυριαρχούσαν στη Γερμανική κουλτούρα για περισσότερο από 150 χρόνια χρωματίστηκαν με μια νέα φυλετική χροιά.

Οι κριτικοί του πολιτισμού αναφέρονται συχνά στον φιλόσοφο, ποιητή και θεολόγο Ηerder (1744-1803) σαν τον πρόδρομο της παγγερμανικής κοσμοθεωρίας, ο οποίος απέδωσε ιδιαίτερη σημασία στην έννοια της εθνικότητας και του πατριωτισμού, θεωρώντας ότι υπάρχει μόνο μια τάξη στο κράτος, αυτή του «λαού». Πολλοί επίσης στοχαστές, δικαίως ή αδίκως διατύπωσαν επανειλημμένα την άποψη ότι η έννοια που έδινε ο Χέρντερ στον όρο «φυλή» ή «αίμα», ήταν πρόδρομος της ναζιστικής έννοιας της «ράτσας».

Ο επίσης γερμανός φιλόσοφος Φίχτε (1762-1814) προς το τέλος της ζωής του, εξελίχθηκε σε διακαή εθνικιστή μεταθέτοντας το κέντρο βάρους από το άτομο στο έθνος και το κράτος. Οι ιδέες του συνέβαλαν στην άνθιση αρκετών ξενοφοβικών συναισθημάτων στη Γερμανία τον επόμενο αιώνα.

Φυλετικές δε θεωρίες περί της ανισότητας των φυλών, με προεξάρχουσα αυτή του Κόμη Γκομπινώ (1816-1882), αν και Γάλλος στην καταγωγή, κυκλοφορούσαν ήδη ευρέως.

Ο Νίτσε με τη θέληση για δύναμη, τον υπεράνθρωπο, το θαυμασμό του για τη σκληρότητα, και το πολεμικό ήθος που ενσάρκωναν πολλοί από τους πλέον αιμοσταγείς τυράννους της ιστορίας, την λατρεία του των ανώτερων ανθρώπων, την επιθυμία εκμηδένισης των ξεπεσμένων φυλών μεταφέρει απεχθή πολιτικά μηνύματα, για τα οποία δεν θα ήταν συκοφαντία να πούμε ότι συντονίστηκαν με τη ναζιστική ιδεολογία λίγο αργότερα. Ο Νίτσε ήταν ο πιο ευαίσθητος δέκτης και εκφραστής του κύματος ηθικής, πολιτικής και θρησκευτικής παρακμής που σκέπαζε εκείνη την εποχή την Ευρώπη.

Ο Γιούνγκ, παραστρατημένος μαθητής του Φρόιντ, που μετά βίας γλιτώνει τη σύλληψη από τους σύμμαχους, ελκύεται και αυτός από τις φυλετικές θεωρίες της εποχής του. Σε δημόσιες δε ομιλίες του δεν παύει να εκφράζεται θετικά υπέρ του Χίτλερ.

Κοντολογίς, η άνοδος και ο εναγκαλισμός της ναζιστικής κοσμοθεωρίας στη Γερμανία βασιζόταν σε ένα ισχυρά εδραιωμένο πνευματικό κλίμα που πρόκρινε την ιδιαιτερότητα και ανωτερότητα του γερμανικού έθνους έναντι των άλλων φυλών και δη των Εβραίων. Η Γερμανία δεν πέρασε από τα μονοπάτια της δημοκρατίας, ούτε εντρύφησε στις ζυμώσεις που προϋποθέτουν την βιωσιμότητά της. Η αποκαλούμενη δημοκρατία της Βαϊμάρης, ολιγόχρονη στη διάρκειά της δεν μπορεί να χρεωθεί σε κάποια δημοκρατική παράδοση που αιφνιδίως καταλύθηκε. Η Γερμανία πρωτογνώρισε και μαθήτευσε με εξαιρετική επιτυχία στη δημοκρατία μόνο μεταπολεμικά.

Αν και παρατηρείται άνοδος τόσο στη Γερμανία και αλλού ακροδεξιών πολιτικών σχηματισμών, πιστεύω ότι το πνευματικό κλίμα είναι διαφορετικό της εποχής του ιστορικού φασισμού ώστε να ελλοχεύει ο φόβος της επανεμφάνισής του. Τουλάχιστον, στο ορατό μέλλον.