Εκδοχές για την Προέλευση της Θρησκευτικής Πίστης

Το ερώτημα, τι κάνει τους ανθρώπους να πιστεύουν σε κάποιο θεό ή σε κάποια υπερφυσική δύναμη, ανήκει στην κατηγορία αυτών που δεν έχουν βρει ακόμα μια ικανοποιητική απάντηση. Όπως είναι κατανοητό, το ερώτημα δεν αφορά την πίστη σε μια συγκεκριμένη θεότητα, αλλά την ίδια την πηγή της πίστης, μιας και αυτή φαίνεται να αποτελεί διαχρονικό φαινόμενο, παρόν σε όλες τις κοινωνίες και πολιτισμούς και μάλιστα με ρίζες βαθιές.

Μέχρι πρότινος η εξεύρεση απάντησης ανήκε στη δικαιοδοσία της κοινωνιολογίας, με τον Durkheim να έχει διατυπώσει μια ενδιαφέρουσα, για μένα θεωρία, κατά την οποία η πηγή του θρησκευτικού συναισθήματος δεν είναι παρά η ιεροποίηση της ίδιας της κοινωνίας. Ή κάπως έτσι.

Από την άλλη μεριά υπάρχει και η ανθρωπολογική θεωρία, ότι η θρησκεία αποτελεί μια εξελικτική προσαρμογή του ανθρώπου, για να εξασφαλίσει την συνοχή και την επιβίωση της ομάδας σε δύσκολα περιβάλλοντα, ώστε μέσω αυτής να μπορέσει να περάσει τα γονίδιά του στην επόμενη γενιά. Αν διαβάσει κανείς το πολύ ενδιαφέρον βιβλίο «Εξάπλωση του Χριστιανισμού» του κοινωνιολόγου των θρησκειών Rodney Stark, εκδ. Άρτος Ζωής, θα βρει αρκετά επιχειρήματα υπέρ της θέσης αυτής. Για παράδειγμα, ο Stark αποδίδει την εξάπλωση του Χριστιανισμού στην αλληλεγγύη των πρώτων χριστιανών, γεγονός που είχε σαν αποτέλεσμα την καλύτερη περίθαλψη, άρα και μεγαλύτερες πιθανότητες επιβίωσής τους κατά τη διάρκεια των μεγάλων επιδημιών ευλογιάς το 165 μΧ και μάλλον ιλαράς το 251 μ.Χ, οι οποίες και αποδεκάτισαν έως και το 1/3 του πληθυσμού της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Σύμφωνα με στοιχεία που παραθέτει, η αναλογία χριστιανών προς εθνικούς μετά τις επιδημίες ήταν αρκετά μεγαλύτερη απ’ ότι πριν.

Στην προκειμένη εκδοχή διατυπώθηκαν διάφορες αντιρρήσεις, μια από τις οποίες είναι ότι η πίστη στην μετά θάνατον ζωή, που ενυπάρχει σε πολλές θρησκείες, δεν συνάδει με την εδώ και τώρα επιβίωση και το εδώ και τώρα πέρασμα των γονιδίων.

Τέλος, υπάρχει και η νευροφυσιολογική εκδοχή, New Scientist, 7 February 2009, σύμφωνα με την οποία η θρησκεία αποτελεί φυσικό επακόλουθο του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί το μυαλό. Για να προλάβουν τυχόν αντιρρήσεις, δεν θεωρούν ότι η ροπή προς τη θρησκεία είναι εντυπωμένη σε ειδική θέση στον εγκέφαλο από κατασκευής του, όπως για παράδειγμα η γλώσσα, αλλά ορισμένες από τις γνωστικές ικανότητες του ανθρώπου συνεργάζονται ώστε να καταστεί δυνατή η υπερφυσική σκέψη. Επιβεβαίωση της θεωρίας αυτής έρχεται από πειράματα σε παιδιά, τα οποία έχουν μια φυσική τάση να πιστεύουν σε πνεύματα, θεούς, δαίμονες και ξωτικά, τάση η οποία δεν εξαλείφεται εντελώς στην ενήλικο ζωή, παρ’ όλο τον εξορθολογισμό. Σύμφωνα με την θεωρία αυτή, ο λόγος που το μυαλό μπορεί να φανταστεί τα πνεύματα και τους θεούς οφείλεται στο γεγονός ότι φιλοξενεί δυο διαφορετικά και αυτόνομα γνωστικά συστήματα, ένα για τα ζωντανά αντικείμενα και άλλο για μορφές ζωές τις οποίες δεν μπορούν να αντιληφθούν οι αισθήσεις.

Η δυνατότητα όμως, του μυαλού να φανταστεί τους θεούς δεν οδηγεί κατ’ ανάγκην και στη δημιουργία της θρησκείας Προϋπόθεση για κάτι τέτοιο αποτελεί μια άλλη σημαντική ιδιότητα του εγκεφάλου, που είναι η αίσθηση της αρχής της αιτίας-αποτελέσματος, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος διαβλέπει παντού ένα σχέδιο και ένα σκοπό, ακόμα και εάν, όπως ισχυρίζονται, αυτός τυχαίνει να είναι και άθεος. Και αυτό επιβεβαιώνεται από μελέτες που έγιναν πάλι σε παιδιά και τα οποία ήταν 7 στις 10 φορές πρόθυμα να απαντήσουν ότι ο φυσικός κόσμος είχε δημιουργηθεί από τον θεό.

Η θρησκευτική πίστη, λοιπόν, και με τη βούλα της επιστήμης, αποτελεί εγγενή ιδιότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου, με το αντίστοιχο κύκλωμα βαθιά τυπωμένο, και όσοι νομίζουμε ότι είμαστε άθεοι απλώς κοροϊδεύουμε τους εαυτούς μας! Παρ’ όλα αυτά, μπορεί οι άθεοι να μην είναι τόσο άθεοι, αλλά όπως και να το κάνουμε αποτελούν ανώτερη ράτσα, διότι η αθεΐα απαιτεί προσπάθεια, ενώ η θρησκεία και πίστη δεν είναι παρά ο εύκολος δρόμος.

Φυσικά, τόσο η εκδοχή της προσαρμογής, όσο και η ιδέα του ενδογενούς κυκλώματος της πίστης σε υπερφυσικά αντικείμενα, μπορούν να συνυπάρχουν, διότι μπορεί μεν στοιχεία του κυκλώματος να προϋπήρχαν στον εγκέφαλο, συνέβη όμως να επιλεγούν, καθ’ ότι οι ομάδες συνειδητοποίησαν ότι η θρησκεία θα συνεισέφερε στην επιβίωσή τους. Και ο Dawkins φαίνεται μάλλον να συμφωνεί.