"Περί Φωτίσεως" (των Ψηφοφόρων)

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου είναι συγγραφέας από την Πορτογαλία. Κατά τη γνώμη μου, από τους πιο σημαντικούς, σε παγκόσμια κλίμακα. Γόνιμος ακόμα και μέχρι τώρα, αν και έχει προ πολλού ξεπεράσει τα ογδόντα, γράφει ακατάπαυστα, απομονωμένος από το 1991 στο Λανθαρότε, στα Κανάρια νησιά, αηδιασμένος από την απαγόρευση του βιβλίου του «Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιον» στη χώρα του. Παρ’ ότι καταπιάστηκε με τη συγγραφή σε μεγάλη ηλικία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι πρωτύτερα το μολύβι και η γραφή τού ήταν άγνωστα, βραβεύτηκε το 1998 με το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας.

Ο Σαραμάγκου, εκτός από ποίηση, δοκίμια, κριτική, θεατρικά έργα και διηγήματα, έχει γράψει και πάνω από 15 μυθιστορήματα, πολλά απ’ αυτά μεταφρασμένα και στα ελληνικά, τα οποία χαρακτηρίζονται από μια εντελώς πρωτότυπη μυθοπλασία, με τα φανταστικά στοιχεία να είναι οργανικά συνδεδεμένα με τα πραγματικά, έτσι ώστε να διατηρείται στον αναγνώστη η αίσθηση του ρεαλισμού, παρ’ όλα τα άλογα, αλλόκοτα και υπερβατικά στοιχεία που χρησιμοποιεί για να προωθήσει τον μύθο. Κεντρικό μοτίβο της θεματολογίας του είναι η ολοένα πιο απρόσωπη και δυσχερής κοινωνική πραγματικότητα, η συντριβή του ανθρώπου από τις δυνάμεις της αγοράς, της μοναξιάς και του κράτους.

Χαρακτηριστικά, στο «Περί Τυφλότητος», (1995), περιγράφει με ανατριχιαστικές λεπτομέρειες την σταδιακή τύφλωση μιας ολόκληρης πολιτείας και την ολοκληρωτική απορύθμιση και κατάρρευση της κοινωνικής ζωής, από ένα πλήθος απελπισμένων που υπακούοντας μόνο στο ένστικτο αυτοσυντήρησης, επιδίδονται σε φρικιαστικές πράξεις. Η «Σπηλιά», γραμμένη το 2000 αναφέρεται στον εξοστρακισμό των ανθρώπων από τις παραδοσιακές εργασίες και εστίες τους λόγω της εμφάνισης στη γειτονιά τους ενός εμπορικού κέντρου μαμούθ. Στον «Άνθρωπο Αντίγραφο», (2002), περιγράφει την απώλεια ταυτότητας, το υπαρξιακό δράμα ενός μοναχικού δασκάλου ύστερα από την τυχαία ανακάλυψη ότι στην ίδια πόλη κυκλοφορεί κάποιος που είναι ακριβές αντίγραφο του ίδιου.

Θα σταθώ στο προτελευταίο του μυθιστόρημα, «Περί φωτίσεως», γραμμένο το 2006, όχι για την λογοτεχνική του αξία, την οποία θεωρώ αρκετά κατώτερη των προηγούμενων έργων του, αλλά για τη θεματολογία του. Και εδώ, όπως και στο «Περί Τυφλότητος», έχει σαν ήρωες ανώνυμους, ολόκληρο τον πληθυσμό μιας πόλης απ’ τη μία, και την κυβέρνηση απ’ την άλλη. Γίνονται εκλογές, όπως, καλή ώρα τώρα, και με το άνοιγμα της κάλπης το 70% των κατοίκων βρίσκεται να έχει ψηφίσει λευκό. Έντρομοι οι ιθύνοντες, προκηρύσσουν ξανά εκλογές για την επόμενη Κυριακή με την ελπίδα ότι κάποιο λάθος θα έχει γίνει και ότι οι ψηφοφόροι θα αντιληφθούν τις συνέπειες της πράξης τους. Φρούδες ελπίδες όμως! Η κάλπη, αυτή τη φορά βγάζει πάνω από 80% λευκό και 0% αποχή.

Ολόκληρο το πολυσέλιδο μυθιστόρημα του γηραιού, αλλά ανατρεπτικού Σαραμάγκου, αναφέρεται στις γελοίες προσπάθειες του κράτους να ανακαλύψει τι κρύβεται πίσω από αυτή την ενέργεια, και να τιμωρήσει τους πολίτες του για την, κατά τα άλλα συνταγματική και καθ’ όλα, νόμιμη χρήση της ψήφου τους. Περιγράφεται η διολίσθηση του δημοκρατικού κράτους προς τον ολοκληρωτισμό όταν έρχεται αντιμέτωπο με απρόβλεπτες καταστάσεις, μέσα από τη διοχέτευση «θεωριών συνομωσίας», με προβοκάτσιες που φτάνουν μέχρι ανατινάξεις δημοσίων χώρων αδιαφορώντας για τα θύματα, με τις εν ψυχρώ δολοφονίες ανεπιθύμητων πολιτών, με κατασκευές υπόπτων, με προσπάθειες χειραγώγηση της μάζας, λογοκρισία, κ.λ.π.

Η ανατρεπτικότητα του συγκεκριμένου βιβλίου έγκειται στο ότι ο συγγραφέας παρακάμπτει το σκόπελο τού να εξελιχτεί η ιστορία σ’ ένα κοινό αστυνομικό μυθιστόρημα, όπου όλοι, από τον συγγραφέα, μέχρι τους ήρωες και τον αναγνώστη να ψάχνουν για τα κέντρα ανωμαλίας και τον αρχηγό μιας υποτιθέμενης συνομωσίας. Τίποτε απ’ όλα αυτά, τελικά, δεν συμβαίνει. Οι πολίτες, παρ΄ όλη την εγκατάλειψη της πόλης από την κυβέρνηση, την αστυνομία και τον στρατό, αντιδρούν με σύνεση και υπευθυνότητα, με αλληλεγγύη τόσο προς τους φίλους όσο και προς τους εχθρούς, και η ζωή τους, όπως πάντα, κυλάει ήρεμα χωρίς βιαιοπραγίες και εγκλήματα.

Ο συγγραφέας δυστυχώς, τελειώνει την ιστορία του χωρίς να αφήσει τη φαντασία του να δώσει οριστική πολιτική λύση στο πρόβλημα. Μας αφήνει μετέωρους, όπως και την πόλη ολόκληρη. Αναγνωρίζει μάλλον, ότι η διερεύνηση της κατάστασης που θα προέκυπτε μέσα από μια γενικευμένη, και το τονίζω ξανά, νόμιμη χρήση του λευκού, θα ξεπερνούσε τις δυνατότητές του ως μυθοποιού. Το ίδιο, φαντάζομαι ότι θα ίσχυσε και για τον ίδιο τον νομοθέτη, όταν, το πάλαι ποτέ θεσμοθετούσε την λευκή ψήφο σαν ισότιμη με τις άλλες, τις στοχευμένες.

Το λευκό πάντως, μέσα σε αδιέξοδους καιρούς θα αποτελεί πάντα μια αξιοπρεπή κίνηση.